Հայաստանը և հայերը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում իրենց քանակի համեմատ շատ մեծ ներդրում են ունեցել։ Բարեբախտաբար Հայաստանի տարածքում պատերազմական գործողություններ տեղի չունեցան, բայց հայերը տարբեր ճակատներում իրենց ակտիվ մասնակցությունը ունեցան։

Պատերազմին մասնակցել են մոտ 600 հզ․ հայորդիներ, որոնցից 300 հզ․-ը զորակոչվել է Հայաստանից, 200 հզ․-ը ԽՍՀՄ ուրիշ հանրապետություններից, և 100 հզ․-ը այլ երկրներում ապրող հայերից։ Պատերազմի ժամանակ կազմավորվեցին հայկական ազգային զորամիավորումներ՝ հայկական 6 դիվիզիաներ, որոնցից ամենանշանավորն էր 89-րդ Թամանյան դիվիզիան (հրամանատար՝ գեներալ մայոր Նվեր Սաֆարյան)։ Այդ դիվիզիայի կազմում պատերազմին են մասնակցել պապիկիս հայրը (զոհվել է պատերազմում) և եղբայրը (հասել է Բեռլին)։

89-րդ Թամանյան դիվիզիան միակ ազգային դիվիզիան էր, որը մասնակցեց Բեռլինի գրավմանը։ Տասնյակ հազարավոր հայեր մարտնչում էին բանակի այլ զորամիավորումներում և տարբեր

զորատեսակներում, պարտիզանական ջոկատներում։

Պատերազմում 107 հայորդի արժանացավ ամենաբարձր՝ Խորհրդային միության հերոսի կոչման (մարշալ Բաղրամյանը և օդաչու Նելսոն Ստեփանյանը՝ կրկնակի), 27-ը՝ Փառքի 3 աստիճանի շքանշանների, 70 հզ․ հայ մարտիկներ ու հրամանատարներ պարգևատրեցին շքանշաններով և մեդալներով։ Հանրահայտ են մարշալ Համազասպ Բաբաջանյանի, ծովակալ Հովհաննես Իսակովի, մարտիկ Հունան Ավետիսյանի և բազմաթիվ այլ հերոսների անունները։

Ֆաշիզմի դեմ պայքարում էին նաև սփյուռքի հայերը։ Օրինակ, հայտնի էր Ֆրանսիայի ազգային հերոս Միսակ Մանուշյանի ջոկատը։

Պատերազմին մասնակցում էին նաև թիկունքում գտնվող հայերը։ Օրինակի համար, Խորհրդային Հայաստանը ԽՍՀՄ մատակարարում էր բազմաթիվ արտադրատեսակներ, որոնք ռազմական կարիքների համար անհրաժեշտ էին, օրինակ՝ կաուչուկ, որի արտադրությունը հինգ անգամ ավելացավ պատերազմի ժամանակ, պղինձ, կարբիդ, և այլ նյութեր։ Նաև արտադրել են զենքեր, զինամթերք, փոխադրամիջոցի մասեր, ևն։ Հայաստանը պատրաստում էր մոտ 300 տեսակի արտադրանք։ Հայաստանի աշխատավորները Կարմիր բանակի ֆոնդ մուծեցին 216 մլն ռուբլի։ Սփյուռքի հայերի միջոցներով ստեղծվեց “Սասունցի Դավիթ” տանկային շարասյունը։

Հղումներ․

Դասագիրք
Ինչ է, ով է հանրագիտարան, հատոր 3
Դպրոցական մեծ հանրագիտարան, հատոր 2

Հայաստանի Հանրապետությունը ձգտում էր իրեն միացնել Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող արևմտահայ նահանգները և ստեղծել Միացյալ Հայաստան։

Հայկական պատվիրակությունները Փարիզի վեհաժողովում

1919թ. հունվարին բացվեց Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսը (վեհաժողովը)։ Հաղթանակած Անտանտի երկրները (Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և այլն) այստեղ պետք է հաշտության պայմանագիր կնքեին պարտված Քառյակ միության երկրների, այդ թվում` Թուրքիայի հետ։ Անտանտի կողմից պատերազմին մասնակցել էր նաև Հայաստանը, բացի այդ աշխարհամարտի տարիներին հայ ժողովուրդը կրել էր վիթխարի մարդկային և նյութական կորուստները:

Վեհաժողովին մասնակցում էին երկու հայկական պատվիրակություններ՝ Հայաստանի կառավարության պատվիրակությունը Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորությամբ և արևմտահայերի պատվիրակությունը` եգիպտահայ հարուստ Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորությամբ։ Նրանք մեծ աշխատանք կատարեցին հայկական պահանջների ներկայացման ուղղությամբ և մշակեցին համատեղ հուշագիր, որով պահանջում էին Միացյալ Հայկական անկախ պետության ստեղծումը, որը ներառելու էր արևելյան Հայաստանի Հանրապետությունը, ինչպես նաև Արեւմտյան Հայաստանի յոթ նահանգները, Կիլիկիայի չորս գավառները։ Պահանջվում էր նաեւ պատժի ենթարկել հայկական ջարդերի կազմակերպիչներին, պարտավորեցնել Թուրքիային հատուցելու հայերի կրած վնասները։ 

Հայկական մանդատի հարցը

Անհրաժեշտ էր, որ մի հզոր պետություն հովանավորեր Միացյալ Հայաստանին` ապահովեր նրա անվտանգությունը, օգներ տնտեսապես, մինչև վերջինս կայանար որպես ինքնուրույն պետություն։ Հայկական պատվիրակությունները առաջարկում էին դաշնակիցներից մեկին 20 տարով տրամադրել Հայաստանի մանդատը։ Ամենահավանական թեկնածուն ԱՄՆ էր, որի նախագահ Վուդրո Վիլսոնը հետաքրքրված էր հայկական հարցով։ Սակայն ԱՄՆ Սենատը չհաստատեց մանդատը։

Սևրի պայմանագիրը

1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սևր կոչվող արվարձանում Անտանտի երկրները սուլթանական Թուրքիայի հետ կնքեցին հաշտության պայմանագիր։ Հայաստանի կողմից պայմանագիրը ստորագրեց հանրապետության պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյանը։

Միացյալ անկախ Հայաստանի ընդհանուր տարածքը կազմում էր 160 հազար քառ. կմ, Արեւելյան Հայաստանի առկա 70 հազար քառ. կմ-ին միացվում էր նաև Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Բիթլիսի նահանգները (90 հազար քառ. կմ)։ Օսմանյան Թուրքիան պարտավորվում էր ճանաչել Միացյալ Հայաստանը։ 

Սակայն, ցավոք, հետագա դեպքերն ու իրադարձությունները աննպաստ ընթացան։ Թուրքիայի խորքերում ծավալվել էր ազգայնական զինված մի շարժում թուրք գեներալ Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ, որոնք չճանաչեցին սուլթանական կառավարության ստորագրած Սևրի պայմանագիրը։ Թուրքական զորքը, որին դաշնակցում էր նաև  Խորհրդային Ռուսաստանը, 1920թ. սեպտեմբերին անցավ հարձակման և մի քանի ամսվա ընթացքում ետ գրավեց ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանը, այլև Կարսը և Ալեքսանդրապոլը (Գյումրին):  Հայաստանը պարտություն կրեց։

Մյուս կողմից` Սևրի պայմանագիրը ստորագրած, Հայաստանի դաշնակից համարվող պետությունները` Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան մոռացության մատնեցին իրենց իսկ ստորագրած պայմանագիրը։ Ասպարեզում մնում էր միայնակ Հայաստանը, որը չուներ բավարար ուժ և կարողություն` դիմադրելու քեմալականներին և ազատագրելու երկիրը։

Այսպիսով, 1920թ. օգոստոսի 10-ին Սևրի պայմանագրով Հայաստանը ճանաչվեց Միացյալ և Անկախ։ Սակայն խոշոր տերությունների երկդիմի քաղաքականության հետևանքով Սևրի պայմանագիրը չիրագործվեց և մնաց թղթի վրա։

Հայաստանի Հանրապետության հռչակումը

1918թ. մայիսյան հերոսամարտերի ընթացքում, մասնավորապես Արևելյան Հայաստանի պաշտպանության և պատերազմը շարունակելու, թե Թուրքիայի հետ առանձին հաշտություն կնքելու հարցում սուր հակասություններ առաջացան Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետության իշխանության մարմինների միջև, որոնց հետևանքով 1918 թ․ մայիսի 26-ին լուծարվեց Անդրկովկասյան սեյմը, և դրանով՝ ԱԺԴՀ-ն։ Վրաստանը հայտարարեց իրեն անկախ, որին հետևեցին կովկասյան թաթարները, որոնք իրենց հանրապետությունը կոչեցին Ադրբեջան։

Մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գործող Հայոց ազգային խորհուրդը որոշեց հայտարարել Հայաստանի անկախության մասին։ Հայտարարվեց, որ Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի լուծարման և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հանգամանքներով՝ հայոց ազգային խորհուրդը հայտարարում է իրեն հայկական գավառների միակ իշխանությունը։

Բաթումի պայմանագիրը

1918 թ․ ապրիլին Տրապիզոնում ընդհատված թուրք-անդրկովկասյան բանակցությունները մայիսին վերասկսվեցին, և մայիսի 28-ին Հայոց ազգային խորհուրդը որոշեց հետևել Վրաստանին և Ադրբեջանին և պատվիրակություն ուղարկել Բաթում՝ հաշտություն կնքելու թուրքերի հետ։ Սկսվեցին հայ-թուրքական բանակցությունները և հունիսի 4-ին կնքվեց Բաթումի հաշտության պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապետության և Օսմանյան Թուրքիայի միջև։

Պայմանագրի համաձայն՝ հայ-թուրքական սահմանագիծը այնպես էր տարվում, որ Հայաստանին շատ փոքր տարածք էր թողնվում։ Հայաստանն ունենալու էր սահմանափակ թվով զորքեր, և երկաթուղիների վերահսկողությունն անցնելու էր Թուրքիային, որպեսզի կարողանա նա կարողանա զորք տեղափոխել Ադրբեջան: Բաթումի պայմանագրով Թուրքիային էր անցնում Արևմտյան Հայաստանը, ինչպես նաև Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը։ Թուրքիան Արևելյան Հայաստանից վերցրեց 28 հազ․ քառ․ կմ տարածք։

Բաթումի պայմանագիրը նաև անկախ Հայաստանի առաջին միջազգային փաստաթուղթն էր, որով Թուրքիան առաջինը ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը։ Բաթումի պայմանագիրը իր ուժը պահպանեց մինչև համաշխարհային պատերազմի ավարտը՝ 1918 թ․ նոյեմբերը, երբ Թուրքիան պարտության պայմանագիր կնքեց Անտանտի երկրների՝ ԱՆգլիայի և Ֆրանսիայի հետ։

Բաթումի հաշտության պայմանագիրը Հայաստանի համար շատ ծանր պայմաններ էր ներկայացնում, սակայն այն նաև հայոց նորագույն պատմության մեջ ամենակարևոր պայմանագրերից էր և առաջին միջազգային փաստաթուղթը, որով Հայաստանը ճանաչվում էր որպես անկախ պետություն։ Հայաստանի Հանրապետությունը հարկադրված էր կնքել Բաթումի կողոպտիչ պայմանագիրը, սակայն այն նաև իրավունք տվեց սկսելու պետական շինարարության գործընթացը։

Այսպիսով, Բաթումի 1918թ. հունիսի 4-ի պայմանագրից հետո Հայաստանի Հանրապետության դրությունը չափազանց ծանր էր։ Դրությունը փոխվեց‚ երբ 1918թ. նոյեմբերին պարտված Գերմանիան ու Թուրքիան հեռացան Անդրկովկասից։