Դեռևս 1804–1813 թթ. ռուս–պարսկական պատերազմի ավարտին կնքված Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով հայկական տարածքներից Գանձակը, Արցախը, Շիրակը, Զանգեզուրը և Լոռին անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ։

1826–1828 թթ.  ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը

Պարսկաստանը չէր հաշտվում Այսրկովկասի իր տարածքները Ռուսաստանին անցնելու հետ։ 1826 թ․ հուլիսին թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի բանակը, խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, ներխուժեց Արցախ՝ սկսելով երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը։

Հուլիսի 26-ին պարսկական զորքերը պաշարեցին Շուշիի բերդը։ Շրջակա գյուղերի հայերի օգնությամբ պաշտպանությունը տևեց 1,5 ամիս և կարևոր նշանակություն ունեցավ պատերազմի համար։ 1826 թ․ սեպտեմբերին Շամքորի մոտ Ռուսաստանի բանակի հայ նշանավոր գեներալ Մադաթովի 2-հազարանոց զորքը ծանր պարտության մատնեց պարսկական 10-հազարանոց զորամասին։ Մի քանի օր անց ավելի մեծ ճակատամարտ եղավ Գանձակի մոտ, որի արդյունքում ռուսական զորքերը Աբաս-Միրզայի բանակին դուրս շպրտեցին Արցախից և գրավված մյուս շրջաններից։

1827 թ․ գարնանից ռուսական զորքերը գեներալ Պասկևիչի հրամանատարությամբ անցան հարձակման և ռազմական գործողություններ ծավալեցին դեպի Երևան և Նախիջևան։ Ռուսական զորքերը գրավեցին Էջմիածինը, իսկ օգոստոսի 17-ին փոքրաթիվ զորաբանակով կարողացան դիմադրել և հետ շպրտել պարսկական մեծաքանակ բանակին Օշական գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում։

Երևանի գրավումը

Ռուսական զորքը սեպտեմբերին սկսեց Երևանի բերդի պաշարումը։ Հինգ օր անընդմեջ հրանոթներով ռմբակոծումից հետո, ռուսական զորքերը և հայ կամավորները հոկտեմբերի 1-ին մտան Երևան։ Պարսկական կայազորը գերի վերցվեց։ Երեւանի գրավումը ուրախու­թյամբ ընդունեց Հայաստանի ողջ հայությունը, որն պարսկական տիրապետությունն արդեն անտանելի էր համարում։

Թուրքմենչայի պայմանագիրը։ Պարսկահայե­րի վերաբնակեցումը։

1828թ. փետրվարին կնքվեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը։ Այդ պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի մնացյալ տարածքները՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Ռուսաստանի և Իրանի միջև սահմանագիծ դարձավ Արաքս գետը։ Պարսիկները պարտավորվում էր վճարել 40 մլն. ռուբլի ռազմատուգանք։ Պայմանագրով իրավունք տրվեց Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին վերադառնալ ու բնակություն հաստատել Հայաստանում։

Պարսկաստանից հայերի վերաբնակեցումը սկսվեց 1828թ. գարնանը: Շուրջ 40 հազար հայեր վերագաղթեցին Արևելյան Հայաստան։ Պարսկահայերի զգալի մասի նախնիները բռնագաղթել էին Հայաստանից շահ Աբասի կողմից 17-րդ դարում և նրանց սերունդները վերադարձան իրենց հայրենի օջախները։ Այդ զանգվածային վերաբնակեցումը վերականգնեց Արևել­յան Հայաստանի ժողովրդագրական պատկերը և թույլ տվեց կրկին հայկական բնակչություն տեսնել Հայաստանի հայաթափված շատ բնակավայրերում։

Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին կարևոր նշանակություն ունեցավ։ Թեպետ չարդարացան հայության սպասումները ազգային անկախ պետություն ունենալու մասին, սակայն Արևելյան Հայաստանի ժողովուրդը ազատվեց ֆիզիկական բնաջնջման վտանգից։

Ռուսաստանը Պարսկաստանի համեմա­տությամբ նաև առաջադեմ երկիր էր և հայությունը տնտեսության, արվեստի և գիտության զարգացման ավելի լավ պայմաններ ստացավ։

Իրավիճակը Այսրկովկասում 18-րդ դարի սկզբին

18-րդ դարասկզբին Պարսկաստանը թուլացել էր և հայտնվել ծանր իրավիճակում։ Դա հպատակ ժողովուրդներին այդ թվում հայ ժողովրդի ազատագրման համար հույսեր ստեղծում։ Պարսկաստանի թուլությունից ցանկանում էին օգտվել նաև Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը՝ գրավելու այսրկովկասյան տարածքները։

Ռուսաստանը ուզում էր մերձկասպյան տարածքները գրավել։ Այդ նպատակով Պետրոս Առաջինը կազմակերպեց կասպյան արշավանքը 1722 թ․ և գրավեց Դերբենդը։

Այդ ժամանակ հայերն ու վրացիները գործում էին միասին, իսկ Ռուսաստանի կայսրը խոստացել էր օգնել նրանց։

Արցախի մելիքները հայրենիքը տարբեր թշնամիներից պաշտպանելու համար 12 հազարանոց զորք էին հավաքել։ Այդ զորքից 10 հազարը կաթողիկոս Հասան-Ջալալյանի գլխավորությամբ մեկնեց Գանձակի մոտակա գյուղերից մեկը, որտեղ վրաց թագավորի զորքի հետ միասին պետք է սպասեին ռուսական զորքի գալուն։ Սակայն Պետրոս Առաջինը Դերբենտից վերադարձավ Ռուսաստան, իսկ Վրաստանի թագավորի և Արցախի մելիքների զորքերը հուսախաբ վերադարձան իրենց հայրենիք։

Օսմանյան կայսրությունը նույնպես ուզում էր օգտվել իրավիճակից և գրավել Պարսկաստանի այսրկովկասյան ողջ տարածքները։ Թուրքական զորքերը ներխուժեցին Այսրկովկաս և շուտով գրավեցին Թիֆլիսը և Գանձակը։

Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը 1724 թ․-ի հունիսի 12-ին Կոնստանդնուպոլսում պայմանագիր կնքեցին, որով համաձայնվեցին իրենց մեջ բաժանել տարածաշրջանը։ Ռուսաստանին էին մնում մերձկասպյան տարածքները, իսկ Արևելյան Հայաստանն ու Վրաստանը պետք է անցնեին Օսմանյան կայսրությանը։ Այդ պայմանագիրը ռուսները թաքուն էին պահում հայերից։

1724թ. Երևանի պաշտպանությունը

1724 թ․-ին հունիսի 7-ին Օսմանյան զորքը պաշարեց Երևանը։ Պաշտպանվելու համար նաև ոտքի կանգնեցին մոտակա գյուղերի բնակիչները։ Երեք ամիս հերոսական պաշարումից հետո Երևանը հանձնվեց, սակայն թուրքական զորքը մոտ 20 հազար կորուստ տվեց։

Երևանի պաշտպանությունը կարևոր նշանակություն ունեցավ։ Դրա շնորհիվ կասեցվեց թուրքական զորքերի առաջխաղացումը Սյունիք և Արցախ՝ ժամանակ տալով նրանց նախապատրաստվելու պաշպանությանը։

Զինված պայքարը Արցախում

Արցախի ազատագրական ուժերը թուրքական արշավանքին դիմագրավելու համար լուրջ քայլեր ձեռնարկեցին։ Նրանք պաշտպանական ամրոցներ՝ սղնախներ: Ամենահայտնիներն էին Գյուլիստանի, Շոշի (Շուշի), Ավետարանոցի, Ջրաբերդի, Քարագլխի սղնախները:

1725թ. թուրքական զորքերը ներխուժեցին Արցախի Վանադա գավառ։ Մելիքները խորամանկորեն տեղավորեցին օսմանյան զորքերին հայկական գյուղերում և գիշերային մեկ գրոհով ոչնչացրեցին նրանց։ Անհաջող էին նաև թուրքական հաջորդ հարձակումները Արցախի դեմ։

1726թ. տեղի ունեցավ Շուշիի պաշտպանությունը։ 8-օրվա ընթացքում տալով ութ հարյուր զոհ, թուրքական զորքերը վերադարձան Գանձակ։

Սակայն ի վերջո արցախահայությունը, չստանալով Ռուսաստանից խոստացված օգնությունը, պարտություն կրեց։ Հայ զինվորականության մի մասը տեղափոխվեց ռուսական բանակ, թուլացնելով ազատագրական շարժումը։ Չնայած դրան, Գյուլիստանի սղնախը շարունակում էր դիմադրել ևս 5 տարի։

Արցախի ազատագրական պայքարը կարևոր նշանակություն ունեցավ հայ ժողովրդի հաջորդ սերունդների համար՝ հավատով լցնելով սեփական ուժերի նկատմամբ։

Ազատագրական պայքարի սկիզբը Սյունիքում: Դավիթ բեկ

Ի տարբերություն Արցախի՝ Սյունիքում զորքերը համախմբված չէին սկզբում, և նաև անհանգստեցնող հանգամանք էր պարսկամետ ուժերի ազդեցությունը այդ տարածքում։

Սյունիքի ազատագրական շարժումը համախմբելու հույսով 1722 թ․ մի քանի հայազգի զինվորականներ Դավիթ բեկի գլխավորությամբ Վրաստանից եկան Հայաստան։

Դավիթ բեկը հաստատվեց Շինուհայր ավանում և իր շուրջը համախմբեց տեղի զինվորական ուժերը։ Դավիթ Բեկին ղեկավարության ստեղծվեց ռազմական խորհուրդ, իսկ զորքի սպարապետ նշանակեց Մխիթարին։ Հայկական ուժերին ինքնավստահություն հաղորդելու գործում կարևոր նշանակություն ունեցավ թշնամու հետ համագործակցող մելիք Բաղրի՝ Տաթևի մոտ գտնվող ամրոցի գրավումը։

Շուտով հայկական զորքերը Չավնդուրի ճակատամարտում լիովին հաղթեցին նաև իրենց դեմ միավորված շրջակա մուսուլմանական տիրակալներին։

Հայկական իշխանության ստեղծումը

Դավիթ բեկի շուրջ մեկ տարվա հաջող պայքարից հետո հաջողվեց Սյունիքը հիմնականում ազատագրել։ Դավիթ բեկի գլխավորությամբ 1724թ. այնտեղ ստեղծվեց հայկական իշխանություն։ Հալիձորի բերդը դարձավ հայկական զորքի կենտրոնատեղին։

Պարսից շահը ճանաչեց հայկական իշխանությունը և դաշինք կնքեց նրա հետ։ Շահը կոչ արեց պարսիկ կառավարիչներին ճանաչել հայկական իշխանությունը և համաձայնեցված աշխատել Դավիթ բեկի հետ ընդդեմ թուրքական աշխավանքի։

Հալիձորի հաղթանակը

1727թ. մարտին թշնամին պաշարեցին Հալիձորը։ Որոշվեց ճեղքել պաշարումը, դուրս գալ շրջափակումից և հակահարձակվել։ Մխիթար սպարապետի և տեր Ավետիսի գլխավորությամբ 300 զինյալներ աննկատ դուրս եկան բերդից և հանկարծակի հարվածեցին թշնամուն, ինչը թուրքական զորքին մեծ կորուստներ պատճառեց։ Թշնամու զորքերը խուճապի մատնվելով, դիմեցին փախուստի Հալիձորի բերդից, թողելով հազարավոր զոհեր և բանակի ողջ ունեցվածքը։

Հետապնդելով թշնամուն, հայկական զորքերն ազատագրեցին նաև Մեղրին։

Մխիթար սպարապետ

1728 թ. անսպասելի մահացավ Դավիթ բեկը։ Սյունիքի ինքնապաշտպանությունը մեծ կորուստ կրեց: Զինվորական հրամատարությունը անցավ Մխիթար սպարապետին։

Թուրքական զորքը կրկին հարձակվեց և պաշարեց Հալիձորը։ Սակայն այս անգամ հայկական զորքերի հրամանատարության մեջ տեղի ունեցավ պառակտում։ Մխիթար սպարապետը հեռացավ բերդից։ Իսկ թուրքերը, գրավելով բերդը, կոտորեցին տեղի բնակչությանը։

Չնայած հետո Մխիթարին հաջողվեց միավորել հայկական ուժերի մեծ մասը և հաջող հարձակումներ կազմակերպել, սակայն ապստամբական ուժերի թուլացումն այլևս հնարավոր չեղավ կանգնեցնել։ 1830թ. Մխիթար սպարապետը դավադրաբար սպանվեց Խնձորեսկ գյուղում։ Սյունիքի ազատագրական զորքերն հետզհետե կազմալուծվեցին։

1720­-ական թթ. Սյունիքում և Արցախում ազգային-ազատագրական կռիվները հայ ժողովրդի պատմության հերոսական էջերից են։ Զինված պայքարի շնորհիվ, թեև կարճ ժամանակով, հաջողվեց վերականգնել հայկական իշխանությունը։ Կարևոր արդյունքներից էր նաև այն, որ Պարսկաստանը ստիպված էր հաշվի նստել հայկական մելիքությունների հետ, ճանաչել նրանց իրավունքները։

Հայաստանը շարունակում էր մնալ Օսմանյան կայսրության և շահական Պարսկաստանի տիրապետության տակ։ Սակայն XVII դարի երկրորդ կեսին Հայաստանի ազատագրության համար պայքարը սկսել էր աշխուժանալ և թևակոխել վերելքի փուլ։ Դրա համար ստեղծվել էին ներքին և արտաքին նախադրյալներ։ Գնա­լով ավելի անտանելի էր դառնում օտար­ների ծանր լուծը և  հայ առաջադեմ գործիչները օտար տիրապետությունից ազատագրվելու եղանակներ էին որոնում։ Այդ գործին հայ առաքելական եկեղեցուց բացի՝ սկսել էին ակտիվորեն մասնակցել նաև հայ ունևոր խավը։ Պարզ էր, որ սեփական ուժերով հնարավոր չի լինի ազատվել Օսմանյան Կայսրության և Իրանի նման վիթխարի պետությունների լծից, հետևաբար Հայաստանի ազատագրումը կապվում էր դրսի՝ Եվրոպայի ուժերի օգնության հետ։ Իրանի թուլա­ցումը, և եվրոպական մի շարք երկրների պայքարը Օսմանյան կայսրության դեմ ազատագրման իրական հույս էին ներշնչում:

1677թ. Կաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցու նախաձեռնությամբ Էջմիածնում գումարվեց գաղտնի ժողովը՝ Հայաստանի ազատագրության խնդրով։ Ժողովը որոշեց դիմել Եվրոպայի օգնությանը։ Կաթողիկոսը պատվիրակությամբ մեկնեց Եվրոպա, բայց ճանապահին մահացավ, իսկ պատվիրակությունը վերադարձավ։

Պատվիրակության անդամներից Իսրայել Օրին, որը Սյունիքի մելիքի որդին էր, շարունակեց ճանապարհորդությունը և հասավ Գերմանիա։ Նա ցանկանում էր Հայաստանի ազատագրումը և այդ նպատակով դիմեց Գերմանական իշխան Հովհան Վիլհելմին օգնության համար, և ստացավ նրա խոստումը։

1699թ․ Անգեղակոթ գյուղում Իսրայել Օրու առաջարկով և Սյունիքի մելիքների աջակցությամբ հրավիրվեց գաղտնի խորհրդակցության։ Այնտեղ որոշվեց լիազորել Իսրայել Օրուն շարունակելու բանակցությունները եվրոպական երկրների, ինչպես նաև Ռուսաստանի հետ։ Հայ մելիքները նամակ են ուղարկում Վիլհելմին, խոստանալով նրան ճանաչել Հայաստանի թագավոր, եթե նա զորք ուղարկի Հայաստանն ազատագրելու։

Վերադառնալով Եվրոպա, Օրին Վիլհելմին է ներկայացնում Հայաստանի ազատագրության «Պֆալցյան ծրագիրը»՝ բաղկացած 36 կետից։ Հովհան Վիլհելմը համաձայնում է ծրագրին։ Օրին փորձում է ստանալ ռազմական օգնություն այլ եվրոպական երկրներից, սակայն նրանք իսկապես շահագրգռված չէին Հայաստանի ազատագրու­թյամբ և հրաժարվում են զորք տրամադրել։

Այդ ժամանակ Իսրայել Օրին 1701 թ. տեղափոխվում է Ռուսաստան և դիմում երիտասարդ Պետրոս (Պյոտր) Առաջին ցարին է ներկայացնում Ռու­սաստանի օգնությամբ Հայաստանն ազատագրելու ծրագիր: Պետրոս Առաջինը հուսադրում է Օրուն, որ Շվեդիայի հետ պատերազմից հետո կզբաղվի նաև Հայաստանի հարցով։

Պետրոս Առաջինի հանձնարարությամբ Օրին 1709թ. ճանապարհորդում է Պարսկաստան՝ ծանոթանալու իրավիճակին։ Կասկած չհարուցելու նպատակով նա մեկնում է որպես Հռոմի պապի դեսպան։ Որոշ ժամանակ մնալով Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանում և իր դիվանագիտական առաքելության մեջ չհասնելով հաջողության, Օրին վերադառնում է Ռուսաստան։

Ռուսաստան վերադառնալու ճանապարհին 1711թ. Իսրայել Օրին մահանում է և դրանով ավարտվում է նրա առաքելությունը։

Իսրայել Օրին կարևոր դեր խաղաց 17-18-րդ դարերի հայ ազատագրական շարժման զարթոնքի գործում։ Նա Հայաստանի ազատագրության հարցը դրեց քաղաքական բանակցությունների հողի վրա։

X–XIV դդ. հայ մշակույթն աննախադեպ վերելք ապրեց: Հայոց պետականության վերականգնումը և տնտեսության աճը բարենպաստ նախադրյալներ ստեղծեցին այդ զարգացման համար: Զարգացան կրթական գործը, պատմագրությունը, իրավագիտությունը, բնագիտությունը, փիլիսոփայությունը, գեղարվեստական գրականությունը, երաժշտությունը, մանրանկարչությունը, որմնանկարչությունը, քանդակագործությունը, խաչքարագործությունը, ճարտարապետությունը: 

Կրթական համակարգը

Պետության, ազնվականության և եկեղեցու ջանքերով սկսեց զարգանալ կրթական գործը: 

Նախորդ ժամանակաշրջանից հայտնի կրթության կազմակերպման «յոթ ազատ արվեստների» համակարգը նոր զարգացման հասավ: Այն ներառում էր քերականությունը, տրամաբանությունը, ճարտասանությունը, թվաբանությունը, երկրաչափությունը և երաժշտությունը, աստղագիտությունը: 

X–XIV դդ. կրթական համակարգը հիմնականում բաղկացած էր տարրական և բարձրագույն տիպի դպրոցներից: Տարրական դպրոցներ էին հիմվել քաղաքներում, վանքերում և խոշոր գյուղերում, դրանք հիմնականում եկեղեցու տնօրինության տակ էին։ 

Առաջացան նաև բարձրագույն տիպի դպրոցներ կամ վարդապետարաններ, որտեղ ուսումը տևում էր 7–8 տարի: Միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր ուսումնագիտական կենտրոններից էին Սանահինի և Հաղպատի վարդապետարանները; Անիի վարդապետարանը, որի ուսուցչապետը Հովհաննես Իմաստասերն էր; Նարեկի վարդապետարանը, որտեղ կրթություն է ստացել աշխարհահռչակ բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացին; Նոր Գետիկի (Գոշավանք) վարդապետարանը, որն իր ծաղկումն ապրեց ուսուցչապետ Մխիթար Գոշի օրոք։ 

Հայ մշակույթի զարգացման մեջ շատ կարևոր դեր են խաղացել երկու համալսարաններ՝ 1280–ական թթ. հիմնված Գլաձորի համալսարանը, ինչպես նաև Տաթևի համալսարանը, որի ուսումնագիտական աշխատանքները ղեկավարել է Գրիգոր Տաթևացին:

Կրթության զարգացումը հիմք դարձավ նաև գիտության զարգացման համար: Ծաղկում ապրեցին պատմագրությունը, իրավագիտությունը, բժշկագիտությունը և այլն: Հայտնի է իրավագետ Մխիթար Գոշը, ով գրել է առաջին հայկական օրենսգիրքը, նշանավոր բժիշկ Մխիթար Հերացին և այլն։

Պատմագրությունը

Բագրատունյան Հայաստանի վերելքը նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց պատմագրության զարգացման համար։ Առաջացան հայ պատմագրության նոր ժանրեր՝ տիեզերական (համաշխարհային) պատմությունը և տարեգրությունը: Վերջինիս դեպքում պատմությունը շարադրում էին համառոտ՝ ըստ ժամանակագրական հերթականության:

Հայոց պատմության շարքը շարունակում է նշանավոր հասարակական–քաղաքական գործիչ, կաթողիկոս Հովհաննես Դրասխանակերտցին: Նա իր «Պատմություն Հայոց» աշխատության շարադրանքը սկսում է Հայկի ու Բելի ավանդությունից, հասնելով իր ապրած ժամանակաշրջանը: Սմբատ I-ի և Աշոտ Երկաթի ժամանակաշրջանի պատմությունը նա շարադրում է մանրամասն՝ որպես դեպքերի մեծ մասի ականատես, իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև մասնակից:

Հայտնի պատմիչներից են.

• Արիստակես Լաստիվերցին (նկարագրել է XI դարի իրադարձությունները՝ հայ-բյուզանդական հարաբերությունները, սելջուկյան արշավանքները);
• Կիրակոս Գանձակեցին (ընդգրկում է քրիստոնեության ընդունումից մինչև 1265 թ, մանրամասն ներկայացնում է հայ-վրացական հարաբերությունները, Կիլիկյան Հայաստանի իրադարձությունները, հայ-մոնղոլական առնչությունները);
• Թովմա Արծրունին (աշխատությունը նվիրված է Վասպուրական նահանգի ու Արծրունիների տոհմի պատմությանը):

XIII դ. նշանավոր ժամանակագիր էր Կիլիկյան Հայաստանի պետական գործիչ, Սմբատ Գունդստաբլը: Իր աշխատությունում նա համառոտ շարադրում է Բագրատունյաց թագավորության շրջանի իրադարձությունները, իսկ առավել մանրամասն՝ Կիլիկյան Հայաստանի պատմության դեպքերը և երևույթները: 

X–XIV դդ. հայ պատմիչների և ժամանակագիրների աշխատությունները կարևոր սկզբնաղբյուրներ են ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև Առաջավոր Ասիայի երկրների պատմության ուսումնասիրության համար: 

Գրականություն և արվեստ

X-XIV դարերի հայ գրականությունը հարստացավ «Սասնա ծռեր» անմահ էպոսով, Գրիգոր Նարեկացու և Ֆրիկի մեծարժեք ստեղծագործություններով: Առաջացավ գրականության նոր ճյուղ` առակագրությունը (Վարդան Այգեկցի, Մխիթար Գոշ): 

X-XIV դարերում ճարտարապետական հիասքանչ կոթողներ էին ստեղծվել Անիում, Սանահինում, Հաղպատում, Աղթամարում, Վաղարշապատում (Զվարթնոցի տաճար) և այլուր: Զարգացավ նաև քաղաքաշինությունը: Հայտնի ճարտարապետներ էին Մանվելը և Տրդատը:

Ճարտարապետության հետ զարգացան որմանկարչությունը և քանդակագործությունը: Մանրանկարչությունը բարձր զարգացման հասավ հատկապես Կիլիկյան Հայաստանում (Թորոս Ռոսլին, Սարգիս Պիծակ):

Միջնադարյան Հայաստանում երգերն ու մեղեդիները գրի էին առնվում հատուկ նշանագրերի` խազերի միջոցով, որոնք այժմյան նոտաների նախաձևերն էին: 

Բյուզանդիայի անհեռատես քաղաքականության պատճառով Բագրատունյաց թագավորության անկումի, Միջին Ասիայից ժամանած քոչվոր սելջուկ-թյուրքերի ավերիչ արշավանքների, երկրում քաղաքական, անվտանգային և տնտեսական անբարենպաստ իրադրության հետևանքով բնակչության հոծ զանգվածներ արտագաղթեցին դեպի հարևան և հեռավոր երկրներ:

Կիլիկիայում հաստատված և բնակչության մեջ մեծ թիվ կազմող հայերը Բագրատունյաց թագավորության անկումից ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց՝ XI դ. վերջին այստեղ հիմնադրեցին մի կենսունակ պետական կազմավորում, որը մեկ դար անց հռչակվեց թագավորություն:

Հայկական պետության ստեղծումը Կիլիկիայում

Կիլիկիան Փոքր Ասիա թերակղզու հարավ-արևելքում էր, այն հարավից սահմանակից էր Միջերկրական ծովին, հյուսիսում նրա սահմանները հասնում էին մինչև Տավրոսի լեռները: Բնակլիմայական պայմանները նպաստավոր էին տնտեսությունը զարգացնելու համար: Գտնվելով առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում՝ Կիլիկիան միջազգային առևտրի խոշոր կենտրոն էր:

Հայերը Կիլիկիայում բնակվում էին վաղ ժամանակներից սկսած, մասնավորապես Տիգրան Մեծի արշավանքների հետևանքով։ Անիի թագավորության անկումից հետո Կիլիկիա տեղափոխված հայ իշխանների մի մասը ծառայության էին մտնում բյուզանդացիների մոտ և հաճախ դառնում առանձին գավառների կառավարիչներ։

Առաջանում էին բյուզանդացիներից և սելջուկներից անկախ հայկական կարճատև իշխանություններ։ Դրանցից ամենակենսունակը եղավ 1080թ. Լեռնային Կիլիկիայում Ռուբեն իշխանի կողմից հիմնված իշխանությունը, որը նրա անունով կոչվեց Ռուբինյան։

Ռուբենը ապստամբեց Բյուզանդիայի դեմ և բյուզանդացիներից ազատագրեց Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը: Ռուբենին հաջորդեց նրա որդին՝ Կոստանդինը, որը գրավեց Լեռնային Կիլիկիայի նշանավոր Վահկա բերդը և դարձրեց իր իշխանության կենտրոն:

Օգտվելով Բյուզանդիայի թուլացումից, սելջուկ­-թյուրքերի և խաչակիրների միջև առկա հակամարտությունից՝ իրար հաջորդող Ռուբինյան իշխանները (Թորոսը I, Լևոն I, Թորոս II, Մլեհ) ամրապնդեցին իրենց դիրքերը, գրավեցին Դաշտային Կիլիկիան և հող նախապատրաստեցին թագավորության հռչակման համար:

Առաջին արշավանքի ընթացքում խաչակիրները գրավեցին և կործանեցին հայկական մի շարք իշխանություններ, սակայն հետագայում հայ–խաչակրաց հարաբերություններում առավել գերակշռող էին դառնում դաշնակցային փոխհարաբերությունները, քանզի իսլամական վտանգը հավասարապես սպառնում էր երկու կողմերի գոյությանը և երբեմն միասին նրանք պայքարում էին սելջուկների հիմնած Իկոնիայի սուլթանության դեմ։

Բյուզանդիայի կայսրը արշավանք կազմակերպեց Կիլիկիայի դեմ 1137թ., գերի տարավ ու մահապատժի ենթարկեց Լևոն I-ին և նրա որդուն, սակայն որդիներից մեկը՝ Թորոսը, փախավ գերությունից, վերադարձավ Կիլիկիա, վերականգնեց հայկական պետությունը, և ստեղծելով 30 հազարանոց բանակ, քշեց բյուզանդացիներին: Նրա օժանդակությամբ 1151 թ. հայոց եկեղեցու կաթողիկոսության մշտական նստավայր դարձավ Հռոմկլա բերդաքաղաքը (Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո հայոց կաթողիկոսությունը մշտական նստավայր չուներ): 

Նրա մյուս եղբայրը՝ Մլեհը, դառնալով իշխան, ետ վերցրեց բյուզանդացիների և խաչակիրների գրավված տարածքները, ընդարձակելով իր տերության սահմանները։

Հայոց թագավորության վերականգնումը։ Լևոն II-ի իշխանության շրջանը

1187թ. Կիլիկյան Հայաստանում իշխանությունն անցավ Լևոն II-ին (1187–1219 թթ.): Միջազգային իրավիճակը բարենպաստ էր Կիլիկիայի համար: Բյուզանդիան մեկընդմիշտ հրաժարվել էր Կիլիկիայից: Մուսուլմանական սուլթանությունները և խաչակիրները ծանր պատերազմներ էին մղում միմյանց դեմ։

Երուսաղեմը մուսուլմաններից կրկին հետ գրավելու համար 1189 թ. սկսվեց խաչակրաց երրորդ արշավանքը: Լևոն II-ը կապեր հաստատեց խաչակիրների առաջնորդներից մեկի՝ Սրբազան հռոմեական կայսրության կայսր Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի հետ: Լևոնը օգնելու էր խաչակիրներին, որի դիմաց կայսրը նրան թագ խոստացավ: Սակայն արշավանքի հենց սկզբում Ֆրիդրիխ I-ը խեղդվեց Կիլիկիայի գետերից մեկում, և Լևոնի թագադրությունը հետաձգվեց:

Այդ ժամանակ Դաշտային Կիլիկիայի արևելյան շրջանների համար նորից խնդիրներ ծագեցին Անտիոքի խաչակիրների իշխանության և Կիլիկիայի միջև: Սահմանային վեճերը լուծելու պատրվակով Անտիոքի իշխանը Լևոնին հրավիրեց Անտիոք՝ հայոց իշխանին ձերբակալելու նպատակով: Իմանալով այս մասին՝ Լևոնն ինքը նշանակեց հանդիպման վայրը և ձերբակալեց Անտիոքի իշխանին: 1194 թ. Սիս քաղաքում Կիլիկիայի և Անտիոքի միջև հաշտության պայմանագիր կնքվեց: Անտիոքի իշխանությունը Կիլի­ կիային վերադարձրեց նրանից խլված տարածքները, որի դիմաց Լևոնն առանց փրկագնի ազատ արձակեց Անտիոքի իշխանին: Երկու երկրների միջև բարեկամություն հաստատելու համար կողմերը որոշեցին ամուսնացնել Անտիոքի իշխանի որդուն Լևոնի եղբոր աղջկա հետ։ Անտիոքի և Կիլիկիայի միավորմամբ Լևոնը փորձում էր ստեղծել հայ–խաչակրաց միացյալ պետություն:

Եգիպտոսի հզորացումից ու Երուսաղեմի անկումից հետո խաչակիրների վիճակը խիստ ծանրացել էր և նրանք հույսեր էին կապում նաև Կիլիկյան Հայաստանի հետ: Հաշվի առնելով այս ամենը՝ Լևոնը շարունակեց քայլերն արքայական թագ ձեռք բերելու ուղղությամբ, որն այս անգամ պսակվեց հաջողությամբ։ Նրան թագ ուղարկեցին և Սրբազան հռոմեական կայսրության կայսր Հենրիխ VI-ը, և Բյուզանդիայի կայսրը:

Լևոն II-ը մեծ հանդիսավորությամբ օծվեց 1198 թ. հունվարի 6–ին՝ Սուրբ Ծննդյան օրը, Տարսոն քաղաքի Մայր տաճարում հայոց կաթողիկոսի կողմից։ Լևոն II իշխանը թագադրվելուց հետո սկսեց հիշատակվել որպես Լևոն I Մեծագործ թագավոր:

Այսպիսով 1198թ. հիմնվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը, որի տնտեսական ու քաղաքական աննախընթաց հզորացումը շարունակվեց հետագա տարիներին։

Կիլիկիայի հայկական պետությունը XIII–XIV դարերում

Լևոն Մեծագործը չուներ արու ժառանգ և 1226թ. Կիլիկիայում գահ բարձրացավ Հեթումյան արքայատոհմի հիմնադիր, Լևոն Մեծագործի դստեր ամուսին Հեթում I­-ը, որի օրոք շարունակվեց Հայոց թագավորության հզորացումը: Երկիրը զերծ մնաց թշնամիների ներխուժումերից, պետության ներսում խաղաղություն հաստատվեց: Ճշտորեն կողմորոշվելով միջազգային բարդ իրադրության մեջ՝ Հեթում թագավորը 1254թ. դաշինք կնքեց մոնղոլների հետ: Դրա շնորհիվ ոչ միայն կանխվեց մոնղոլների ներխուժումը Կիլիկիա, այլև ապահովվեց նրանց աջակցությունը սելջուկ-­թյուրքերի դեմ պայքարում:

XIII դ. երկրորդ կեսին Կիլիկյան Հայաստանը կենաց ու մահու պայքար էր մղում Եգիպտոսի դեմ: XIV դարում մուսուլմանական պետություններով շրջապատված Կիլիկիան գնալով ավելի և ավելի էր թուլանում: Ներքին երկպառակությունները և արտաքին հարձակումերը 1375թ. հանգեցրին Կիլիկիայի հայոց պետության կործանմանը:

Հայոց թագավորության վերելքի սկիզբը

Արաբների դեմ տարած հաղթանակով X դ. առաջին քառորդին վերջնականապես ամրապնդվեց Հայաստանի անկախությունը, ինչը երկրի հետագա բարգավաճման պայմաններ ստեղծեց: Աշոտ Երկաթի գահակալության վերջին տարիներից սկսած երկիրը թևակոխեց երկարատև խաղաղության ու շինարարության մի ժամանակաշրջան։

Անժառանգ Աշոտ Երկաթին փոխարինեց նրա կրտսեր եղբայրը, Կարսի կառավարիչ Աբասը (928–953)։ Նա երկրի մայրաքաղաքը Երազգավորսից տեղափոխեց իր նստավայրը՝ Կարս: Կարճ ժամանակում այն կառուցապատվեց և դարձավ Հայաստանի կարևոր քաղաքներից։ Աբասը հայ եկեղեցու կենտրոնաձիգ ուժն օգտագործելու համար կաթողիկոսական աթոռը 948 թ. Աղթամարից տեղափոխեց Կարս։ Այստեղ կառուցվեց նշանավոր Առաքելոց եկեղեցին, որը կանգուն է առ այսօր։ 

Աբասին փոխարինեց որդին՝ Աշոտ III-ը (953– 977)։ Նա իր բարի գործերի, աղքատների նկատմամբ ցուցաբերած հոգատար վերաբերմունքի համար ստացավ Աշոտ Ողորմած անունը։ Աշոտը վերջ տվեց հյուսիսկովկասյան լեռնականների ասպատակություններին։ 

961թ. Աշոտ III-ի օրոք Անին հռչակվեց Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաք։ Նոր մայրաքաղաքի հիմումը խորհրդանշում էր Բագրատունյաց թագավորության հզորացումը:

Հայոց թագուհի Խոսրովանույշի նախաձեռնությամբ հիմնադրվեցին միջնադարյան հայ ճարտարապետական գլուխգործոցներից Սանահինի և Հաղպատի վանքերը ։ 

Թագավորության հզորացումը Գագիկ I–ի օրոք 

Բագրատունյաց թագավորությունը իր քաղաքական ու տնտեսական վերելքի գագաթնակետին հասավ Գագիկ I-ի թագավորության օրոք (990–1020)։ 

Գագիկը կրում էր «շահնշահ Հայոց», «թագավոր Հայոց և Վրաց» տիտղոսները։ Դա նշանակում էր, որ Հայաստանի տարբեր մասերում ու անդրկովկասյան երկրներում առաջացած մանր թագավորություններն անվերապահորեն ենթարկվում էին Անիի Բագրատունիներին։ X դ. ընթացքում առանձին թագավորություններ էին հիմնվել Վասպուրականում, Կարսում‚ Լոռիում և Սյունիքում։ Բագրատունիների կենտրոնական թագավորության կազմում մնացել էր Անին՝ շրջակա գավառներով։ Գագիկը կարողացավ նրանց բոլորին ստիպել ընդունել իր գերիշխանությունը։

Գագիկը շարունակեց իր նախորդների շինարարական լայն գործունեությունը։ Նրա ժամանակ Անին հասավ նոր ծաղկման։ 1001 թ. ավարտվեց Անիի հոյակերտ Մայր տաճարի՝ Կաթողիկեի կառուցումը, որի նախաձեռնողը հայոց թագուհի Կատրամիդեն էր։ Շուտով ավարտվեց նաև Անիի Զվարթնոցատիպ եկեղեցու շինարարությունը։ Այս հոյակերտ տաճարների հեղինակը հռչակավոր ճարտարապետ Տրդատն էր։

Գագիկ I­-ի ժամանակ հզորացավ Պահլավունիների իշխանական գերդաստանը։ Հատկապես նշանավոր եղավ սպարապետ Վահրամ Պահլավունին։ Նրա ջանքերով կառուցվեցին Բջնիի նշանավոր ամրոցն ու եկեղեցին, Ամբերդը Արագածում։

Բագրատունյաց Հայաստանն ունեցավ տնտեսական և մշակութային մեծ ձեռքբերումներ: Հայաստանը քաղաքական և տնտեսական մեծ վերելք ապրեց, այն ժամանակի միջազգային առևտրի կարևոր կետ էր։ Բուռն զարգացում էին ապրում քաղաքները՝ Անին ժամանակի կարևոր քաղաքներից։

Անիի թագավորության անկումը

Հայաստանում տնտեսական զարգացման հետևանքով առանձին իշխանություններում տնտեսական և ռազմական կարողությունների մեծացումը‚ ինչպես նաև օտար պետությունների միջամտությունն ուժեղացրին անջատողական ձգտումերը երկրում։

Գագիկի մահվանից հետո համառ պայքար սկսվեց Անիի թագավորության պահպանման համար, որը 1021թ. բաժանվեց երկու մասի‚ իսկ 1045թ. բյուզանդամետ ուժերի աջակցությամբ գրավվեց Բյուզանդիայի կողմից։

Ընկավ Բագրատունիների կենտրոնական թագավորությունը։ Թուլացած երկիրն անկարող էր դիմակայել արևելքից արշավող թուրք-սելջուկների ավերածություններին և կոտորածներին։ Պետության կորստի և քաղաքական անբարենպաստ իրադրության հետևանքով բնակչության հոծ զանգվածներ արտագաղթեցին դեպի հարևան և հեռավոր երկրներ:

Պատմական Հայաստանի տարածքում հայոց պետականությունը կվերականգնվի միայն 9 դար անց՝ 1918թ.։

Սմբատ I-ի պայքարը պետականության պահպանման համար

Դեռևս Աշոտ I­-ի օրոք ստեղծված Հայոց տերությունն ավելի է ընդարձակվում և հզորանում նրա որդի Սմբատ I­-ի օրոք (թագավորել է 890-914թթ։), որն ընդունում է «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց» տիտղոսը։ 

Սմբատի օրոք Հայաստանի սահմաններն արևելքում հասան Ատրպատական, արևմուտքում՝ Եփրատ, հյուսիսում՝ Վրաստան, հարավում՝ Տավրոսի լեռները։ 892 թ. Սմբատ I–ն օգնեց վրացիներին և Վրաստանից դուրս վտարեց արաբներին։ Նրա օժանդակությամբ վրաց Բագրատունիներից Ատրներսեհը դարձավ Վրաստանի թագավոր։

Հայոց տերության ուժեղացումը մեծապես հարվածում էր Արաբական խալիֆայությանը, ուստի Հայաստանը պարբերաբար ենթարկվում է արաբների արշավանքներին, որոնք նպատակ ունեին վերականգնել իրենց տիրապետությունը երկրում։ Տեսնելով, որ ռազմական ուժով չեն կարողանում հասնել հաջողության, արաբ ամիրա Յուսուֆը որոշում է խորամանկությամբ միմյանց դեմ հանել հայ իշխաններին։ Նա Վասպուրականի իշխան Գագիկ Արծրունուն ճանաչում է որպես Հայոց թագավոր և նրա հետ միասին արշավում Հայաստան։ Յուսուֆը գերի է վերցնում Սմբատ I-ին, ապա խաչում նրա մարմինը Դվին քաղաքի դարպասներին։ Երկրի վրա կախվեց պետականությունը կորցնելու լուրջ վտանգ։

Արաբների դեմ պայքարի հաղթական ավարտը։ Աշոտ Երկաթ

Հայ ժողովրդի պայքարն արաբ զավթիչների դեմ շարունակում է ղեկավարել Սմբատի որդի Աշոտ II-ը , որին խիզախության համար ժողովուրդը կոչեց Երկաթ (թագավորել է 914– 928)։ Աշոտ Երկաթը կարողացավ ոչնչացնել երկրում գտնվող արաբական զորագնդերը։

921 թ. Աշոտ Երկաթը փայլուն հաղթանակ տարավ արաբական զորքերի հանդեպ Սևանա կղզու ճակատամատում։ Նա հրամայեց հայ զինվորներին նավակներով մոտենալ ափին իբր պատրաստվում են հանձնվել, սակայն դեռ ափ չհասած՝ նրանք հանեցին իրենց թաքցրած նետ ու աղեղները և նետահարեցին հանկարծակիի եկած արաբներին։ Սևանից նահանջող արաբները Գառնիի մոտ նոր պարտություն կրեցին զորավար Գևորգ Մարզպետունու փոքրաթիվ ջոկատից։ Այդ դեպքերը նկարագրված են Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունի» վեպում։

Երկու ծանր պարտությունից հետո 922 թ. Բաղդադի խալիֆը Աշոտին ճանաչեց շահնշահ (արքայից արքա) Հայոց, Վրաց և Աղվանից։ Այդ տիտղոսը Բագրատունիները կրեցին մինչև իրենց թագավորության անկումը։ Արաբները մինչև 925 թ. իրենց զորքերն ամբողջությամբ դուրս բերեցին Հայաստանից։

Կենտրոնական Հայաստանի տարածքն արաբներից մաքրելուց հետո Աշոտն ու նրա եղբայր Աբասն իրենց զորքով մտան Վրաստան և հաղթանակ տարան Թիֆլիսի արաբ ամիրայի նկատմամբ։ Այս գործողությամբ ավելի ամրապնդվեց հայ և վրաց Բագրատունիների քաղաքական դաշինքը։

Աշոտ Երկաթի գահակալության արդյունքում ամրապնդվում է երկրի անկախությունը, և վերականգնվում է Հայոց տերությունը։ Երկրում սկսվում է խաղաղ շինարարական ժամանակաշրջան։ 

VIII դարի սկզբին Հայաստանն անցել էր արաբական տիրապետության տակ։ Շուրջ մեկ ու կես հայ ժողովուրդը ազատագրական պայքար էր մղում արաբական տիրապետության դեմ և IX դարի կեսերին այն տվեց ցանկալի արդյունք։ Այդ գործը հաջողությամբ իրականացրեց Աշոտ I Բագրատունին, որի հմուտ ղեկավարությամբ Հայաստանը ձեռք բերեց փաստական անկախություն:

Հայոց պետականության վերականգնման գործընթացը։ 

IX դարի կեսերին Արաբական խալիֆայությունը թուլացել էր։ Հայաստանի տնտեսական զարգացումը և մի շարք իշխանական տների, առաջին հերթին՝ Բագրատունիների ուժեղացումը Հայաստանում պետական անկախության և Հայոց թագավորության վերականգնման համար ստեղծել էին քաղաքական անհրաժեշտ պայմաններ: Այդ գործում նպաստավոր էր նաև նշանակալիորեն ուժեղացած Բյուզանդական կայսրության աջակցությունը, որի հայազգի կայսր Վասիլը օգնում էր Հայաստանի անկախանալուն Արաբական խալիֆայությունից։

855 թ. արաբները, համոզվելով, որ անհնարին է բռնի ճանապարհով հնազանդեցնել հայերին, այնտեղ կառավարիչ նշանակեցին Աշոտ Բագրատունուն։ Յոթ տարի անց 862 թ. խալիֆը նոր զիջում կատարեց՝ Աշոտ Բագրատունուն տվեց իշխանաց իշխան տիտղոսը։ Շուտով Աշոտ Բագրատունին կարողացավ իր ազդեցությունը տարածել ոչ միայն հայ նախարարական տների, այլև վրաց ու աղվանից իշխանների վրա։ Աշոտը վերակազմեց բանակը, իր եղբորը՝ Աբասին, նշանակեց սպարապետ։ Բագրատունիների ձեռքն անցավ երկրի ամբողջ վարչական, տնտեսական և ռազմական իշխանությունը։ Արաբական տիրապետությունը միայն ձևական էր։

Թագավորության հռչակումը։ Աշոտ I։ 

869 թ. հայոց եկեղեցու նախաձեռնությամբ հրավիրվեց հայ իշխանների հատուկ ժողով, որտեղ որոշվեց Աշոտ Բագրատունուն թագավոր հռչակել և Հայաստանը թագավորություն ճանաչելու նպատակով դիմել խալիֆայությանը։ Սակայն խալիֆը շարունակեց ձգձգել և որոշեց Հայաստան ուղարկել նոր ոստիկանի, որը պետք է ոչնչացներ հայ իշխաններին։ Աշոտը, տեղեկանալով այդ մասին, ձերբակալում է և երկրից դուրս է քշում արաբ կառավարչին։ 

Վերջին դեպքերն արաբներին ստիպում են փոխել իրենց վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ։ Խալիֆը 885 թ. թագ է ուղարկում Աշոտ Բագրատունուն և նրան ճանաչում հայոց թագավոր։ 885 թ. օգոստոսի 26–ին Շիրակ գավառում՝ աթոռանիստ Բագարանում, Աշոտ Բագրատունին մեծ հանդիսավորությամբ օծվում է Հայաստանի թագավոր՝ Աշոտ I անունով (885–890 թթ.)։

Այսպիսով՝ դեռևս 855 թ. ձեռք բերված փաստական անկախությունը միջազգային ճանաչում ստացավ միայն 885 թ.։ Արշակունիներից հետո ավելի քան 450 տարի անց Բագրատունիների գլխավորությամբ Հայաստանը վերականգնեց իր թագավորությունը։ Աշոտ Բագրատունին իր իշխանության ներքո միավորեց ոչ միայն Հայաստանի, այլև այսրկովկասյան երկրների մեծ մասը։