1877-1878թթ. պատերազմը ավարտվեց Օսմանյան կայսրության ջախջախիչ պարտությամբ։ Բալկաններում ռուսական զորքը մոտեցավ մայրաքաղաք Կոնստանդնուպոլսին։ Ռուսները մեծաքանակ հայ զինվորների և կամավորների օգնությամբ գրավեցին Կարսը։ Հերոսական էր Բայազետի ամրոցի պաշտպանությունը, ինչի վերաբերյալ հայ պատմագիր Րաֆֆին գրել է «Խենթը» վեպը։
Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագիրը և Հայկական հարցը
Կ․ Պոլսի մերձակա Սան Ստեֆանո ավանում 1878 թ․ փետրվարի 19-ին կնքվեց ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագիրը։ Այս պայմանագիրը ուժեղացնում էր Ռուսաստանի ազդեցությունը Թուրքիայի վրա։ Ռուսաստանը նաև տարածքային խոշոր ձեռքբերումներ ունեցավ՝ Ռուսաստանին անցավ Կարսը՝ իր շրջակա գավառներով, Ալաշկերտն ու Բայազետը և Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթումը։
Հայկական հարցը վերաբերվում է Օսմանյան կայսրության տիրապետությունից պատմական Հայաստանի ազատագրման և հայ ժողովրդի սեփական պետությունն ունենալու համար մղած պայքարին։
Սան Ստեֆանոյի հաշտության կնքումից առաջ տեղի ունեցած ռուս-թուրքական բանակցությունների ժամանակ, մի խումբ հայ գործիչներ, այդ թվում՝ Կոնստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը, հանդիպումներ ունեցան ռուսական պատվիրակության ղեկավար կոմս Իգնատևի հետ։ Նրանք պահանջում էին պայմանագրում կետ մտցնել Ռուսաստանի պաշտպանության տակ Արևմտյան Հայաստանում ինքնավարություն ստեղծելու կամ ռուսական զորքերի գրաված շրջանները Ռուսաստանին միացնելու վերաբերյալ։
Արդյունքում, Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով սուլթանական կառավարությունը պարտավորում էր Ռուսաստանի գրաված և Թուրքիային վերադարձվող հայաբնակ մարզերում անմիջապես բարենորոգումներ անցկացնել և հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից ապահովել, և այդ մասին թուրքերը պետք է հաշվետու լինեին ռուսական կողմին։
Չնայած Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը լիովին չբավարարեց արևմտահայության պահանջները, այն պարունակում էր շատ դրական կետեր։ Նախ, Արևմտյան Հայաստանի մի զգալի մասը անցնում էր ռուսական տիրապետության տակ։ 16-րդ հոդվածում հայկական հողերն անվանվում էին Հայաստան։
Հայկական հարցը Բեռլինի վեհաժողովում
Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը ամրապնդում էր Ռուսաստանի դիրքը Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում, չափազանց մեծացնելով Ռուսաստանի ազդեցությունը Թուրքիայի վրա։ Սա եվրոպական երկրների մեծ մասի դժգոհությունը հարուցեց։ Անգլիան և Ավստրո-Հունգարիան Գերմանիայի կանցլեր Օտտո Բիսմարկին դիմեցին՝ եվրոպական պետությունների վեհաժողով կազմակերպելու Բեռլինում։
Վեհաժողովի ընթացքում հայերի պահանջները ներկայացնելու համար հատուկ պատվիրակություն կազմվեց Մկրտիչ Խրիմյանի (Խրիմյան Հայրիկ) գլխավորությամբ։ Հայ
պատվիրակները վեհաժողովի սկսվելուց առաջ հանդիպումներ ունեցան եվրոպական մի շարք երկրների ղեկավարների հետ, և ստացան օգնության խոստումներ։ Բայց անմիջապես պարզվեց, որ եվրոպացի պետական գործիչները բնավ ցանկություն չունեին օգնելու հայերին: Հայկական հարցը նրանք օգտագործում էին որպես Թուրքիային ճնշելու գործիք։ Հայկական պատվիրակությանը նույնիսկ թույլ չտվեցին մտնել վեհաժողովի շենք։
Բեռլինի վեհաժողովը ավարտվեց 1878թ. հուլիսի 1-ին։ Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի՝ Հայկական հարցերին վերաբերող 16-րդ հոդվածը դարձավ Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդված։ Դրանով Թուրքիան նույնպես պարտավորված էր հայերի անվտանգությունը ապահովելու, սակայն բարեփոխումների հսկողությունը դրվելու էր ոչ միայն Ռուսաստանի, այլ վեհաժողովի բոլոր մասնակից պետությունների վրա։ Այս փոփոխությունը վեհաժողովի մասնակից պետություններին թույլ էր տալիս Թուրքիայի ներքին գործերին միջամտել և նրանից նոր զիջումներ կորզել։ Պայմանագրի մեջ նաև “Հայաստան” բառը փոխարինված էր “հայաբնակ մարզեր” բառակապակցության հետ։ Ռուսաստանին էին մնում միայն Կարսն ու շրջակայքը, իսկ Ալաշկերտը ու Բայազետը վերադարձվում էին Օսմանյան կայսրությանը։
Մեծ տերությունները վեհաժողովում անտեսեցին հայ ժողովրդի շահերը, քանի որ այս փոփոխությունները վերացնում էին Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի շատ դրական կողմեր և Հայաստանին և հայ ժողովրդին ավելի էին վնասում։ Վեհաժողովից հետո հայ ժողովրդի մեջ Եվրոպայի նկատմամբ հավատը պակասեց, շատ հայորդիներ սկսեցին մտածել բողոքելուց դեպի ազգային ազատագրական շարժմանն անցնելու։ Մ Խրիմյանն ասել է, որ Հայաստանի փրկությունը միայն զինված պայքարի կազմակերպմամբ կլինի. «Վեհաժողովի դռան վրա գրված էր՝ իրավունքը ուժովինն է, քաղաքագիտությունը գթություն չունի, իրավունքն ալ սուրի ծայրին է: Հայաստանցինե՛ր, սիրեցե՛ք երկաթը, ձեր փրկությունը երկաթով կլինի»: Այդ ժամանակից են նաև մնացել «երկաթե շերեփ» և «թղթե շերեփ» արտահայտությունները։
Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերի կնքմամբ Հայկական հարցը առաջին անգամ ձևակերպում ստացավ միջազգային դիվանագիտության մեջ ։ XIX դարավերջին և XX դարասկզբին այն դարձավ հայ քաղաքական կյանքի գլխավոր խնդիրը։
Դավիթ Ապիտոնյան 