Պարսկաստանի դեմ հաղթանակից հետո Ռուսաստանի դիրքերը Այսրկովկասում ամրապնդվեց։ Սակայն ռուսական արքունիքը չբավարարվեց սրանով, և 1828–1829 թթ. տեղի ունեցավ ռուս-թուրքական նոր պատերազմ։

1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը և արևմտահայությունը

Այդ պատերազմի ամենախոշոր իրադարձությունը 1828 թ. հունիսին ռուսական բանակի կողմից Կարսի բերդի գրավումն էր։ Պատերազմի ընթաց­քում ռուսական զորքերը տարածքային խոշոր ձեռքբերումներ ունեցան՝ գրավելով Ջավախք գավառը՝ Ախալքալաք կենտրոնով, Ախալցխան, Արդահանը, Բայազետի ու Ալաշկերտի գավառները, Կարինը, Բաբերդը, Մուշը։ Այս պա­տերազմում նույնպես հայերը, կարծելով, թե Ռուսաստանը պետք է իրենց ազատի թուրքական լծից, նյութական և ռազմական մեծ օգնություն ցուցաբերե­ցին ռուսական զորքերին։

Ադրիանապոլսի պայմանագիրը

1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը ավարտվեց Ռուսաստանի հաղթանակով։ 1829թ․ սեպտեմբերի 2-ին Անդրիանուպոլսում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Սև ծովի արևելյան ափերը` Փոթի նավահանգստով, Ախալցխան ու Ախալքալաքը անցնում էին Ռուսաստանին։ Նաև ամրապնդվում էր Ռուսաստանի դիրքերը Բալկաններում, սակայն նա Թուրքիային էր վերադարձնում Արևմտյան Հայաստանում գրաված տարածքները։

Արևմտահայերի վերաբնակեցումը

Ադրիանուպոլսի պայմանագիրն արևմտահայերի համար ծանր վիճակ ստեղծեց։ Ռուսական զորքերի հեռանալուց հետո թուրքերը կարող էին վրեժխնդիր լինել ռուսներին օժանդակած հայերին։ Ադրիանուպոլսի պայմանագրւ համաձայն, հնարավորություն էր տրվում Թուրքիայի տիրապետության տակ ապրող հայերին վերաբնակվելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում։

1829-1830 թթ. Արևմտյան Հայաստանից՝ Կարինի, Կարսի, Բայազետի շրջան­ներից շուրջ 75 հազար հայեր գաղթեցին Ռուսաստանի տիրապետության սահմանները։ Կարինցիները բնակություն հաստատեցին Ախալցխայում և Ախալքա­լաքում, կարսեցիները՝ Շիրակում և Թալինում, բայազետցիներն ու ալաշկերտցիները՝ Սևանա լճի ավազանում։

Արևմտահայերի վերաբնակեցումը կարևոր նշանակություն ունեցավ՝ Արևելյան Հայաստանում հայու­թյան թիվն աճեց, և այն կրկին վերածվեց հայահավաք կենտրոնի։ Սակայն միաժամանակ Արևմտահայաստանը կորցրին իրենց հայ բնակչության մի ստվար հատված:

Դեռևս 1804–1813 թթ. ռուս–պարսկական պատերազմի ավարտին կնքված Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով հայկական տարածքներից Գանձակը, Արցախը, Շիրակը, Զանգեզուրը և Լոռին անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ։

1826–1828 թթ.  ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը

Պարսկաստանը չէր հաշտվում Այսրկովկասի իր տարածքները Ռուսաստանին անցնելու հետ։ 1826 թ․ հուլիսին թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի բանակը, խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, ներխուժեց Արցախ՝ սկսելով երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը։

Հուլիսի 26-ին պարսկական զորքերը պաշարեցին Շուշիի բերդը։ Շրջակա գյուղերի հայերի օգնությամբ պաշտպանությունը տևեց 1,5 ամիս և կարևոր նշանակություն ունեցավ պատերազմի համար։ 1826 թ․ սեպտեմբերին Շամքորի մոտ Ռուսաստանի բանակի հայ նշանավոր գեներալ Մադաթովի 2-հազարանոց զորքը ծանր պարտության մատնեց պարսկական 10-հազարանոց զորամասին։ Մի քանի օր անց ավելի մեծ ճակատամարտ եղավ Գանձակի մոտ, որի արդյունքում ռուսական զորքերը Աբաս-Միրզայի բանակին դուրս շպրտեցին Արցախից և գրավված մյուս շրջաններից։

1827 թ․ գարնանից ռուսական զորքերը գեներալ Պասկևիչի հրամանատարությամբ անցան հարձակման և ռազմական գործողություններ ծավալեցին դեպի Երևան և Նախիջևան։ Ռուսական զորքերը գրավեցին Էջմիածինը, իսկ օգոստոսի 17-ին փոքրաթիվ զորաբանակով կարողացան դիմադրել և հետ շպրտել պարսկական մեծաքանակ բանակին Օշական գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում։

Երևանի գրավումը

Ռուսական զորքը սեպտեմբերին սկսեց Երևանի բերդի պաշարումը։ Հինգ օր անընդմեջ հրանոթներով ռմբակոծումից հետո, ռուսական զորքերը և հայ կամավորները հոկտեմբերի 1-ին մտան Երևան։ Պարսկական կայազորը գերի վերցվեց։ Երեւանի գրավումը ուրախու­թյամբ ընդունեց Հայաստանի ողջ հայությունը, որն պարսկական տիրապետությունն արդեն անտանելի էր համարում։

Թուրքմենչայի պայմանագիրը։ Պարսկահայե­րի վերաբնակեցումը։

1828թ. փետրվարին կնքվեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը։ Այդ պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի մնացյալ տարածքները՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Ռուսաստանի և Իրանի միջև սահմանագիծ դարձավ Արաքս գետը։ Պարսիկները պարտավորվում էր վճարել 40 մլն. ռուբլի ռազմատուգանք։ Պայմանագրով իրավունք տրվեց Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին վերադառնալ ու բնակություն հաստատել Հայաստանում։

Պարսկաստանից հայերի վերաբնակեցումը սկսվեց 1828թ. գարնանը: Շուրջ 40 հազար հայեր վերագաղթեցին Արևելյան Հայաստան։ Պարսկահայերի զգալի մասի նախնիները բռնագաղթել էին Հայաստանից շահ Աբասի կողմից 17-րդ դարում և նրանց սերունդները վերադարձան իրենց հայրենի օջախները։ Այդ զանգվածային վերաբնակեցումը վերականգնեց Արևել­յան Հայաստանի ժողովրդագրական պատկերը և թույլ տվեց կրկին հայկական բնակչություն տեսնել Հայաստանի հայաթափված շատ բնակավայրերում։

Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին կարևոր նշանակություն ունեցավ։ Թեպետ չարդարացան հայության սպասումները ազգային անկախ պետություն ունենալու մասին, սակայն Արևելյան Հայաստանի ժողովուրդը ազատվեց ֆիզիկական բնաջնջման վտանգից։

Ռուսաստանը Պարսկաստանի համեմա­տությամբ նաև առաջադեմ երկիր էր և հայությունը տնտեսության, արվեստի և գիտության զարգացման ավելի լավ պայմաններ ստացավ։