1917 թվականին, ընթացող համաշխարհային կռվի պայմաններում Ռուսաս­տանում տեղի ունեցան երկու հեղափոխություններ, որոնք արմատապես փոխեցին նրա զարգացման ուղին։ Դրանք մեծ ազդեցություն ունեցան նաև Ռուսական կայսրության ազգային փոքրամասնությունների ճակատագրի վրա:

Խորհրդային Ռուսաստանը, Քառյակ միության երկրների հետ առանձին հաշ­տություն կնքելով, դուրս եկավ Առաջին աշխարհամարտից: Այդ ճանապար­հին նա զոհաբերեց հայության պատմական իրավունքները, և Բրեստ-­Լիտովսկում կնքված պայմանագրով Թուրքիային հանձնվե­ցին մի շարք հայկական տարածքներ։ Հայաստանի մեծ մասը կրկին հայտնվեց թուրքական տերության կազմում: Վերսկսվեց պատերազմը Կովկասյան ճակատում, որն ի վերջո վերածվեց հայ–թուրքա­կան բախման:

Այդ պայմաններում ինքնապաշտ­պանության նպատակով ստեղծվեցին հայկական ազգային զորա­միավորումներ։ Այդ զորամիավորումները կազմակերպելու համար հրավիրվեցին ռուսական բանակի հայազգի գեներալներ և սպաներ։

Պատերազմի վերաճումը թուրք-հայկականի

1918 թ․ գարնանը թուրքերը 50 հազարանոց զորք էր հավաքել և ծրագրել էր նվաճել ամբողջ Արևելյան Հայաստանը և հասնել Բաքու, Դաղստան և Հյուսիսային Իրան։

Օսմանյան Թուրքիայի հետեւողական պնդմամբ` հայտարարվեց Անդրկովկասի անջատումը Ռուսաստանից։ Թբիլիսիում ստեղծված Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետությունը թեպետ ներկայանում էր որպես երեք ժողովուրդների պետություն, սակայն վրացիները և կովկասյան թաթարները (այդպես էին կոչում ադրբեջանցիներին) չէին ցանկանում հայերին օգնել պաշտպանության գործում։ Նրանք հայերի հաշվին զիջումներ էր անում թուրքերի հետ համաձայնութան գալու նպատակով։ Արդյունքում` 1918 թ․ ապրիլին Կարսն առանց դիմադրություն հանձնվեց թուրքերին։

Թուրքիան ստացավ գործողությունների լիակատար ազատություն։ Կարճ ժամանակում հակառակորդը նվաճեց ոչ միայն Կարսը, այլև Ալեքսանդրապոլը (Գյումրի) և մայիսի կեսերին մոտեցավ Երևանին։

Այսպես՝ ռուս-թուրքական պատերազմը ամիսների ընթացում վերաճեց թուրք-անդրկովկասյանի, ապա թուրք-հայկականի: Ճակատային գիծը Ջավախքից ձգվում էր Ալեքսանդրապոլ, ապա Արաքս գետով մինչև Մարգարա:

Սարդարապատի եւ Բաշ Ապարանի ճակատամարտերը

Ալեքսանդրապոլսի գրավումից հետո զորքերը մտան Արարատյան դաշտ և ուղղություն վերցրեցին դեպի Երևան։ Ներխուժած թուրքական զորքերի հաջողության դեպքում հայությանը սպառնում էր բնաջնջում։ Հայրենիքի պաշտպանության համար ոտքի ելավ ժողովուրդը։ Երևանի նահանգի դիկտատոր հայտարարված Արամ Մանուկյանը մեծ ներդրում ունեցավ հաղթանակի մեջ։

Արամ Մանուկյանը Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյացին հորդորեց հեռանալ Բյուրական, սակայն Գևորգ Ե-ն մնաց Էջմիածնում՝ ժողովրդի և զորքի կողքին։ Մայիսի 19-ին թուրքերի առաջխաղացումը սկսվեց։ Սիլիկյանի գլխավորած Երևանյան զորախումբը կազմած էր մոտ 10 հազար մարտիկից, որոնցից 5500-ը կռվեցին Սարդարապատի ուղղությամբ կռվեցին։ Այդ նույն ուղղության վրա թշնամին ուներ 6 հազար կանոնավոր զորք և 1500 քրդական հեծելազոր։

Սարդարապատի ճակատամարտի օրերին՝ Մայիսի 22-ից մինչև 28-ը թշնամին կրեց 3500 զոհ և նահանջեց մոտ 60 կմ։ Մայիսի 29–ին գեներալ Սիլիկյանը հանդես եկավ Ալեքսանդրապոլը գրավելու կոչով, սակայն Նազարբեկյանից հրաման եկավ՝ դադարեցնելու ռազմական գործողությունները։ Սարդարապատի ճակատամարտն ավարտվեց հայկական զորքի փառահեղ հաղթանակով: Թշնամին կրեց առաջին խոշոր պարտությունը:

Մյուս հաղթանակը նվաճվեց Բաշ Ապարանի ճակատային հատվածում: Թուրքերը մոտ 10 հազար զորքով շարժվեցին դեպի Բաշ Ապարան, որի նպատակն էր դուրս գալ Աշտարակ և Քանաքեռի գրավմամբ փակել օղակը Երևանի շուրջը։ Մայիսի 23-ին գեներալ Սիլիկյանը իր զորախմբից 5 հազար հոգու ուղարկեց Բաշ Ապարան և հրամանատար նշանակեց Դրոյին։ Այդ զորքերը եզդիների ջոկատի հետ մինչև մայիսի 29-ը քաջաբար կռվեցին թուրքերի դեմ և ի վերջո պարտության մատնեցին ներխուժած թուրքական զորքին։

Ղարաքիլիսայի հերոսամարտը

Ալեքսանդրապոլսի անկումից հետո Առանձին հայկական կորպուսի ուժերի մի մասը, որը շարժվել էր դեպի Ղարաքիլիսա, մայիսի 22-ին նահանջեց Դիլիջան։ Անդրանիկը, ում հանձնարարված էր պահել Ղարաքիլիսայի հյուսիս ընկած տեղամասը, թուրքերի դեմ երեք հարձակում մղեց։ Դիլիջանում Սարդարապատի առաջին հաղթանակի լուրից ժողովուրդն ու հայկական զորամասերը ոգևորվեցին։ Մայիսի 25-ին կազմակերպվեց Ղարաքիլիսայի ճակատը։ Հայկական կողմն ուներ 7 հազար կռվող, իսկ թուրքերը 10 հազար։

Առաջինը մարտի նետվեց Գարեգին Նժդեհն՝ իր ջոկատով։ Այդպես սկսվեց Ղարաքիլիսայի հերոսամարտը։ Աչքի ընկան ճակատի հրամանատար գնդապետ Ա. Բեյ–Մամիկոնյանը, գնդապետ Ն. Ղորղանյանը և հարյուրավոր քաջարի մարտիկներ: Թշնամին սկզբում
նահանջեց, սակայն շուտով հարձակման անցավ և մայիսի 30–ին գրավեց Ղարաքիլիսան: Այս պատերազմի ընթացքում թուրքիան մեծ կորուստներ ունեցավ, և Ղարաքիլիսայի գրավումից հետո որոշեց դեպի Դիլիջան-Ղազախ ուղղությամբ հարձակումը չշարունակել։

Մայիսյան հերոսամարտերի պատմական նշանակությունը

Մեծ եղեռնից և պատերազմից դեռ լիովին ուշքի չեկած հայությունը կարողացավ ազգովին ինքնակազմակերպվել։ Մայիսյան հերոսամարտերի շնորհիվ արևելահայությունը փրկվեց բնաջնջումից, և հերոսամարտերի բոցերում ծնվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը։ Թուրքիան ստիպված Բաթումի բանակցությունների պահանջները մեղմացրեց և 1918 թ․ հունիսի 4-ին նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության հետ հաշտության պայմանագիր կնքեց։

Նորահռչակ հայկական պետությունը դարձավ Առաջին Աշխարհամարտի մասնակից կողմ, և հետագայում այս հիմքի վրա է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում ստացավ Անտանտի երկրների կողմից և իր տարածքային ու քաղաքական իրավունքները ձևակերպեց Սևրի պայմանագրով:

Պանթուրքիզմի ծրագրի իրականացմանը և «Մեծ Թուրանի» ստեղծ­մանը խոչընդոտում էր Հայաստանը։ Այդ «արգելքը» վերացնելու նպատակով և օգտվելով Մեծ պատերազմի առաջացրած խառը իրադրությունից՝ երիտթուր­քերը հայության նկատմամբ պետականորեն իրագործեցին ցեղասպանության վաղօրոք մշակ­ված հրեշավոր ծրագիրը: 

«Ցեղասպանություն» հասկացությունը

XX դարի սկզբին միջազգային իրավունքում «Ցեղասպանություն» հասկացությունը դեռևս չկար, օգտագործվում էին այլ անուններ՝ սպանդ, եղեռն, կոտորած։ «Ցեղասպանություն» տերմինը հաստատվել է միայն 1948թ․ դեկտեմբերի 9-ին Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից ընդունված «Ցեղասպանության հանցագործությունները կանխելու և դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիայով։ Ըստ այդ փաստաթղթի, ցեղասպանություն են համարվում այն գործողությունները, որոնք կատարվում են որևէ ազգի կամ կրոնական համայնքի լիակատար կամ մասնակի ոչնչացման նպատակով։

Այս գործողություններից են․
ա) խմբի կամ համայնքի անդամների սպանությունը,
բ) նրանց մարմնական լուրջ վնասվածք կամ մտավոր խանգարում հասցնելը,
գ) երեխաների հանձնումը մարդկային մի խմբից մյուսին
և այլն։

Հայերի ցեղասպանության երիտթուրքական պետական ծրագիրը

1910-1911 թթ․ Սալիկոնում ≪Միություն և առաջադիմություն≫ կուսակցության կողմից կայացած գաղտնի ժողովներում հաստատվել էր հայերի ոչնչացման երիտթուրքերի պետական ծրագիրը։ Այն ձգտում էր քրիստոնյաներին ոչնչացնել և ոչ թուրք մահմեդականներին՝ թուրքացնել, որպեսզի իրականացվի «Մեծ Թուրանի» գաղափարը։ Հայերը եւ Հայաստանը արգելք էին պանթուրքական ծրագրի իրականացման ճանապարհին: Հայությունը դարձավ այդ ծրագրի առաջին զոհը։ Հայոց ցեղասպանությունն ի կատար ածվեց Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ, երբ մյուս պետությունները զբաղված էին պատերազմով և չէին կարող միջամտել։

Հայության ցեղասպանության ծրագրի հեղինակներն էին Թալեաթ փաշան (ներքին գործերի նախարար), Էնվեր փաշան (ռազմական նախարար), Ջեմալ փաշան (ծովային նախարար), Բեհաեդդին Շաքիր բեյը (երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ) և ուրիշներ։ 1914 թ․ հոկտեմբերին երիտթուրքերը կազմեցին Երեքի գործադիր կոմիտեն, որին հանձնարարված էր իրականացնել ցեղասպանությունը։

Մեծ եղեռնը

Այս կոմիտեի կարգադրությամբ 1915 թ․ գարնանը սկսվում է Մեծ եղեռնի իրագործումը երեք փուլերով։

Առաջին հերթին, արևմտահա­յությանը պաշտպանության հնարավորությունից զրկելու համար, զինաթափվեց և ոչնչացվեց օսմանյան բանակ զորակոչված հայ տղամարդկանց մեծ մասը։ Այնուհետև, զանազան միջոցներ բանեցնելով երիտթուրքական իշխանությունները առգրավեցին նաև հայերի զենքերը և զինամթերքը։

Օսմանյան կայսրության հաջորդ քայլը նշանավոր հայ մտավորականների և ղեկավարների ոչնչացնումն էր։ 1915 թ․ ապրիլի 24-ին Կ․ Պոլսում ձերբակալեցին 600-ից ավելի հայ մտավորականներին, որոնց թվում էին նշանավոր երգահան Կոմիտասը, պատգամավոր Վարդգեսը, գրողներ Գրիգոր Զոհրապը, Ռուբեն Սևակը, Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն և ուրիշներ։ Նրանք դաժանաբար սպանվում են, իսկ Կոմիտասը, չդիմանալով կատարվող վայրագություններին, խելագարվում է։

Երրորդ փուլով 1915 թ․ գարնանից սկսեցին արևմտահայ բնակչության համատարած զանգվածային տեղահանությունը և կոտորածները, որոնց զոհ գնաց 1,5 միլիոն մարդ։ Նրանց, ում չէին կոտորում տեղում, թուրքական իշխանությունները աքսորում էին Միջագետքի անապատային շրջանները։ Կոտորածներից փրկվածների գերակշիռ մեծամասնությունն էլ զոհվում է գաղթի ճանապարհին սովից, հիվանդություններից և թուրքական ու քրդական ավազակախմբերի հարձակումներից։

Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության մի շարք շրջաններում հայ ժողովուրդը դիմեց ինքնապաշտպանության։ Դա հնարավորություն տվեց բնակչության մի մասին փրկվելու։ Ինքնապաշտպանական մարտեր տեղի ունեցան Վանում, Մուշ­-Սասունում, Մուսա լեռան մոտ և այլուր։

Մեծ եղեռնի հետևանքները

Հայոց ցեղասպանությունը XX դարի առաջին ցեղասպանությունն էր, և նաև այդ ժամանակ պատմության մեջ ամենախոշոր ցեղասպանությունը։ Մեծ եղեռնի հետևանքով Արևմտյան Հայաստանի և Փոքր Ասիայի հայաբնակ տարածքներն ամբողջությամբ հայաթափ են լինում։ Օսմանյան կայսրության մեջ բնակվող 2,5 միլիոն հայերից 1,5 միլիոնը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին։ Հայաստանի մեծ մասը հայազրկվեց, իսկ հայերի մեծ մասը հայրենազրկվեց:

Արևմտահայության նկատմամբ իրագործված ցեղա­սպանությունը խստորեն դատապարտեցին ականատես օտարերկ­րացիները եւ համայն աշխարհի առաջադեմ գործիչները։

1915-1916 թթ․ ընթացքում հայությամբ նկատմամբ երիտթուրքերի կողմից իրականացված գործողությունները որակվում են որպես ցեղասպանություն, քանի որ այն նպատակ ուներ ամբոջությամբ բնաջնջել հայ ժողովրդին։

Հայության պահանջն է մնում Հայոց ցեղասպանության ճանաչում և հատուցումը։ Մինչև այսօր 33 երկիր ճանաչել է Մեծ եղեռնը, այդ թվում ԱՄՆ, Ֆրանսիան, Ռուսաստանը։

Հայաստանը և Օսմանյան կայսրության ու Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական ծրագրերը

XX դարի սկզբին մեծ տերությունների միջև եղած արմատական հակասու­թյունները հանգեցրին ընդհանուր պատերազմի։ Առաջին աշխարհամարտը սկսվեց 1914 թ․ օգոստոսի 1-ի։ Այն ընթացավ երկու խոշոր խմբավորումների՝ Անտանտի (Ռուսաստան, Մեծ Բրիտանիա և Ֆրանսիա) և Եռյակ դաշինքի (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Թուրքիա) միջև:

Առաջին աշխարհամարտի բաղկացուցիչ մասը կազմեց Կովկասյան ճակատը, որտեղ հերթական անգամ բախվեցին Ռուսաստանը և Թուրքիան: Ցարական Ռուսաստանը ձգտում էր նվաճել Արևմտյան Հայաստանը և հաստատվել Կոնստանդնուպոլսում՝ սևծովյան Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներում։ Օսմանյան Թուրքիան նպատակ ուներ տիրանալ հսկայական տարածքների Կովկասում և Իրանում, ինչպես նաև Ռուսաստանում ապրող թուրքալեզու և մուսուլման ժողովուրդներին թեքել ռուսների դեմ և ապագայում միավորել «Մեծ Թուրանի» մեջ։ Պանթյուրքական այդ ծրագրի իրագործման ճանապարհին լուրջ խոչընդոտ էին հայերն ու Հայաս­տանը, և պատերազմում Օսմանյան կայսրության հիմնական նպատակներից մեկը դարձավ նաև հայ ժողովրդի բնաջնջումը: Թուրքիան դարձավ Գերմանիայի դաշնակիցը իր այդ նպատակները առաջ տանելու հույսով։ Մյուս կողմից մեծ էին հայերի ակնկալիքները ռուսական հաղթանակից:

Կովկասյան ճակատը 1914–1917 թթ.

1914 թ․ Հոկտեմբերի 29-30-ը Գերմանական և թուրքական ռազմանավերը հարվածներ հասցրեցին Ռուսական սևծովյան նավահանգիստներին, որից անմիջապես հետո ռուսական կառավարությունը պաշտոնապես պատերազմ հայտարարեց Օսմանյան կայսրությանը։

Թուրքական բանակը Կովկասյան ճակատում կազմում էր 300 հազար մարդ։ Ռուսական զինուժը 200 հազար էր։

Սարիղամիշի ճակատամարտը Կովկասյան ճակատում առաջին նշանավոր իրադարձությունն էր, և տեղի ունեցավ 1914 թ․ դեկտեմբերի 22-ից մինչև 1915 թ․ հունվարի 18-ը։ Ճակատամարտից առաջ թուրքական երրորդ բանակը, որի հրամանատարությունն անձամբ ստանձնել էր էնվեր փաշան, գրավել էր մի քանի շրջաններ և Կարս-Սարիղամիշի հատվածում դուրս էր եկել ռուսական զորքերի թիկունքը։ Սարիղամիշում, ռուսական բանակի և հայ կամավորական ջոկատների պայքարի շնորհիվ թուրքական բանակը ջախջախվեց, 90-հազարանոց զորախմբից կենդանի մնաց միայն 12 հազարը։ Ռուսական 60 հազարանոց զորախմբի մեկ երրորդը նույնպես զոհվեց։

1915թ. գարնանը, Սարիղամիշի հաղթանակից հետո ռուսական կովկասյան բանակը գրավեց Մանազկերտը, ինչպես նաև Վանը՝ օգնելով Վանի ինքնապաշտպանության համար կռիվ մղող տեղի հայկական ուժերին։ Ռուսական զորքերը հայկական կամավորական ուժերի հետ նաև հասան Բիթլիսի և Մուշի մատույցները, բայց չհաջողեցին գրավել դրանք։

1915 թ․ հուլիսին անսպասելիորեն ռուսական զորքերը նահանջում են Վանից։ Վանի հայկական իշխանությունը դադարում է, իսկ մոտ 200 հազար վան-վասպուրականցիներ կոտորածներից խուսափելու համար ստիպված են լինում գաղթել Արևելյան Հայաստան։ Այդ ընթացքում Բիթլիսի և Մուշի հայությունը կոտորվում է թուրքերի կողմից։

Օգոստոսի սկզբին ռուսական զորքերը կրկին նվաճում են նախկին դիրքերը։ 1915 թ․ վերջին ռուսական զորքերը անցնում են վճռական գործողությունների, և ձմռան դաժան պայմաններով 1916 թ․ գրավում Էրզրումը։ Էրզրումի գրավումը Կովկասյան ճակատում ամենախոշոր հաղթանակն էր ռուսերի համար։

Մինչև 1917թ. ռուսական զորքերը գրավում են գրեթե ողջ Արևմտյան Հայաստանը՝ հասնելով Սեբաստիայի վիլայեթ։

1914–1916 թթ. հայ կամավորական շարժում. կամավորական ջոկատների ստեղծումը

Թուրքիան և Ռուսաստանը կարևորում էին պատերազմում հայերին ներգրավել իրենց կողմը, և հայ քաղաքական ղեկավարները փորձում էին որոշել, թե որ դիրքորոշումը պետք է ունենալ հայության անվտանգությունը ապահովելու համար։ Թե արևելահայության, թե արևմտահայության մեջ մեծ ոգևորություն էր տիրում և ռուսական հաղթանակը կասկած չէր հարուցում։ Գերիշխում էր այն տեսակետը, որ երբ ռուսական կովկասյան զորաբանակը գրավի Վանը, Էրզրումը և Բիթլիսը, ազատագրված արևմտահայերին կտրամադրվի ինքնավարություն։ Սա հաշվի առնելով, հայ քաղաքական ուժերը և կամավորները նախընտրեցին աջակցել ռուսական կողմին։

Ռուսական կայսրությունում բնակվում էին մոտ 2 միլիոն 54 հազար հայեր, որոնցից մոտ 200 հազարը զորակոչվեցին ռուսական բանակ։

Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման գործում ռուսական բանակներին աջակցելու նպատակով Թիֆլիսում գործող Հայկական ազգային բյուրոն ձեռնամուխ եղավ հայ կամավորական ջոկատների կազմակերպմանը։ Ջոկատները ստեղծվում էին ապագա հայկական ինքնավարության համար պայքարելու նպատակով ստեղծվեցին։

Հայ կամավորները մարտի դաշտում

1914 թ․ նոյեմբերի սկզբին արդեն ձևավորվել էին չորս կամավորական ջոկատ՝ Անդրանիկի, Դրոյի, Համազասպի և Քեռու հրամանատարությամբ։ Ավելի ուշ ստեղծվեցին ևս 4 ջոկատներ։

8 ջոկատների կամավորների ընդհանուր թիվը 1916 թ. սկզբին հասավ 10 հազարի: Նրանց քաջու­թյունն ու հերոսությունը բազմիցս նշել է Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատարությունը։

Ցարական իշխանություններն իրազեկ էին հայերի ինքնավարական և անկախական նպատակներին:  Երկյուղելով, որ այդ ջոկատները կարող են դառնալ ազգային բանակի հիմք, և 1916 թ․ ամռանը այդ ութ կամավորական ջոկատներից կազմվում են հայկական հրաձգային գումարտակներ, որոնք մտցվում են ռուսական զորքի կազմի մեջ։

Հայդուկային շարժման սկիզբը

19-րդ դարի 80-ական թթ․ արևմտահայության քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական վիճակը շատ ծանր էր: Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը արյունալի վարչակարգ էր հաստատել և շուտով սկսեց հայկական ջարդերի քաղաքականությունը։ Հայ ժողովրդի՝ այդ ժամանակաշրջանի ազգային-ազատագրական պայքարում մեծ նշանակություն ունեցավ հայդուկային (կամ ֆիդայական) շարժումը։ «Հայդուկ» բառը հունգարերեն նշանակում է պարտիզան, իսկ «ֆիդայի» բառն արաբերեն նշանակում է անձնազոհ։

Հայդուկները (կամ ֆիդայիները) ազատության մարտիկներ էին, որոնք հեռանում էին անտառներն ու լեռները, և օսմանյան իշխանությունների դեմ պայքար ծավալում։ Երբեմն նաև վրեժ էին լուծում կատարած չարագործությունների համար թուրք կառավարիչներից, ոստիկաններից կամ քուրդ ավազակներից, կամ պատժում էին հայ դավաճաններին։

Նշանավոր հայդուկապետեր

Հայդուկային շարժումը հայդուկապետերի մի ողջ համաստեղություն տվեց, որոնց մեջ առանձնահատուկ տեղ ուներ առաջին հայ ֆիդայիններից Արաբոն։

Արաբոն ծնվել էր 1863 թ․ Սասուն Կոռթեր գյուղում։ Սկսելով պայքարը քուրդ ցեղապետների դեմ, նա շուտով վրիժառուից դարձավ հայդուկապետ։ Նա բաժանում էր քրդերից ձեռք բերված ավարը գյուղացիներին։ Խուսափելով թուրքական իշխանությունների հետապնդումներից, գնաց Այսրկովկաս և մտնելով դաշնակցության շարքերը՝ մասնակցեց նրա առաջին ընդհանուր ժողովին։ 1893թ. Կովկասից զենք տեղափոխելու ժամանակ Արաբոն և նրա ջոկատի 16 անդամները զոհվեցին։

Աղբյուր Սերոբը նույնպես հայտնի ֆիդայապետերից էր, ծնվել էր Ախլաթի Սոխորդ գյուղում։ Նրա կինը՝ Սոսեն նրա հետ կիսում էր հայդուկային կյանքի և պայքարի բոլոր դժվարությունները։ 1890-ական թթ․ սկզբերին Ֆիդայապետ Աղբյուր Սերոբը մեծ ժողովրդականություն ուներ և աշխատում էր միավորել արևմտահայ հայդուկային խմբերին։ 1890-ական թթ․ կեսերին նրան հաջողվում է միավորել դրանց մեծ մասը։

1898 թ․ Բաբշենի կռվի հաղթանակից հետո Սերոբը դառնում է Արևմտյան Հայաստանի ազատարարի խորհրդանիշ: 1899 թ․ Սասունի Գելիեգուզան (Ընկուզաձոր) գյուղում Սերոբին դավադրաբար սպանում են։ Մեկ տարի անց, Սերոբի հավատարիմ զինվորներ Գևորգ Չավուշն ու Անդրանիկ Օզանյանը վրեժխնդիր են լինում Սերոբին մատնած դավաճան Ավեից և քուրդ ցեղապետ Բշարե Խալիլից, ով կազմակերպեց սպանությունը։

Անդրանիկ Օզանյանը ծնվել է 1865 թ․ Շապին Կարահիսար քաղաքում։ Սկսել է տարբեր խմբերում կռվելում, ապա միացել Աղբյուր Սերոբին։ 1901 թ․ Գևորգ Չավուշի հետ վարել է Ս․ Առաքելոց վանքի կռիվը՝ փոքր խմբով դիմադրելով մեծաքանակ թուրքական բանակին և հաջողությամբ դուրս գալով շրջափակումից։ Նա մասնակցել է նաև 1904 թ․ Սասունի ապստամբությնը։ Բալկանյան և Առաջին համաշխարհային պատերազմների ժամանակ ձեռք է բերել ժողովրդական հերոսի համբավը։ Հայդուկային կռիվների վերաբերյալ նա հեղինակել է հայտնի ≪Մարտական հրահանգներ≫ կանոնագիրքը։

Գևորգ Չավուշը ծնվել է 1870 թ․ Սասունի Մկդենք գյուղում, և եղել է հայդուկապետերից ամենաերիտասարդը։ 24 տարեկանում նա արդեն ճանաչված ֆիդայի էր։ Նա Անդրանիկ Օզանյանի հետ ղեկավարել է Սբ․ Առաքելոց վանքի կռիվը, նաև մասնակցել է բազմաթիվ հայդուկային ճակատամարտերի։ 1907 թ․ Մշո Սուլուխ գյուղի մոտ անհավասար կռվում Գևորգը քաջաբար զոհվեց։

Հայդուկային շարժման մեջ նաև գործիչներ կային, ովքեր հայդուկային շարժումը համարում էին անհեռանկար և առաջարկում էին վրիժառությունից և ցուցամոլական գործողություններից հրաժարվել։ Այդպիսի գործիչներից էր Հրայր Դժոխքը, ով կարծում էր, որ կուսակցությունները ազատագրության գործը առաջ տանելու միակ միջոցն են։ Ի տարբերություն շատերի, Հրայրը հույս չէր կապում Եվրոպայի հետ, այլ համարում էր, որ հարկավոր էր սուլթանական վարչակարգի դեմ Հայ-քրդական դաշինք ստեղծել։ Հրայրը եղել է 1904 թ․ Սասունի ապստամբության ղեկավարներից, որի ընթացքում զոհվել է։

Հայդուկային շարժումը Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը չէր կարող իրականացնել, սակայն այն պաշտպանում էր հայ ժողովրդին Օսմանյան կայսրության կազմակերպած կոտորածներից, և ամենակարևորը՝ ժողովրդին մղում էր նոր պայքարի, հասունացնելով համաժողովրդական ապստամբության գաղափարը։

1877-1878թթ. պատերազմը ավարտվեց Օսմանյան կայսրության ջախջախիչ պարտությամբ։ Բալկաններում ռուսական զորքը մոտեցավ մայրաքաղաք Կոնստանդնուպոլսին։ Ռուսները մեծաքանակ հայ զինվորների և  կամավորների օգնությամբ գրավեցին Կարսը։ Հերոսական էր Բայազետի ամրոցի պաշտպանությունը, ինչի վերաբերյալ հայ պատմագիր Րաֆֆին գրել է «Խենթը» վեպը։

Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագիրը և Հայկական հարցը

Կ․ Պոլսի մերձակա Սան Ստեֆանո ավանում 1878 թ․ փետրվարի 19-ին կնքվեց ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագիրը։ Այս պայմանագիրը ուժեղացնում էր Ռուսաստանի ազդեցությունը Թուրքիայի վրա։ Ռուսաստանը նաև տարածքային խոշոր ձեռքբերումներ ունեցավ՝ Ռուսաստանին անցավ Կարսը՝ իր շրջակա գավառներով, Ալաշկերտն ու Բայազետը և Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթումը։

Հայկական հարցը վերաբերվում է Օսմանյան կայսրության տիրապետությունից պատմական Հայաստանի ազատագրման և հայ ժողովրդի սեփական պետությունն ունենալու համար մղած պայքարին։

Սան Ստեֆանոյի հաշտության կնքումից առաջ տեղի ունեցած ռուս-թուրքական բանակցությունների ժամանակ, մի խումբ հայ գործիչներ, այդ թվում՝ Կոնստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը, հանդիպումներ ունեցան ռուսական պատվիրակության ղեկավար կոմս Իգնատևի հետ։ Նրանք պահանջում էին պայմանագրում կետ մտցնել Ռուսաստանի պաշտպանության տակ Արևմտյան Հայաստանում ինքնավարություն ստեղծելու կամ ռուսական զորքերի գրաված շրջանները Ռուսաստանին միացնելու վերաբերյալ։

Արդյունքում, Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով սուլթանական կառավարությունը պարտավորում էր Ռուսաստանի գրաված և Թուրքիային վերադարձվող հայաբնակ մարզերում անմիջապես բարենորոգումներ անցկացնել և հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից ապահովել, և այդ մասին թուրքերը պետք է հաշվետու լինեին ռուսական կողմին։

Չնայած Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը լիովին չբավարարեց արևմտահայության պահանջները, այն պարունակում էր շատ դրական կետեր։ Նախ, Արևմտյան Հայաստանի մի զգալի մասը անցնում էր ռուսական տիրապետության տակ։ 16-րդ հոդվածում հայկական հողերն անվանվում էին Հայաստան։

Հայկական հարցը Բեռլինի վեհաժողովում

Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը ամրապնդում էր Ռուսաստանի դիրքը Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում, չափազանց մեծացնելով Ռուսաստանի ազդեցությունը Թուրքիայի վրա։ Սա եվրոպական երկրների մեծ մասի դժգոհությունը հարուցեց։ Անգլիան և Ավստրո-Հունգարիան Գերմանիայի կանցլեր Օտտո Բիսմարկին դիմեցին՝ եվրոպական պետությունների վեհաժողով կազմակերպելու Բեռլինում։

Վեհաժողովի ընթացքում հայերի պահանջները ներկայացնելու համար հատուկ պատվիրակություն կազմվեց Մկրտիչ Խրիմյանի (Խրիմյան Հայրիկ) գլխավորությամբ։ Հայ
պատվիրակները վեհաժողովի սկսվելուց առաջ հանդիպումներ ունեցան եվրոպական մի շարք երկրների ղեկավարների հետ, և ստացան օգնության խոստումներ։ Բայց անմիջապես պարզվեց, որ եվրոպացի պետական գործիչները բնավ ցանկություն չունեին օգնելու հայերին: Հայկական հարցը նրանք օգտագործում էին որպես Թուրքիային ճնշելու գործիք։ Հայկական պատվիրակությանը նույնիսկ թույլ չտվեցին մտնել վեհաժողովի շենք։

Բեռլինի վեհաժողովը ավարտվեց 1878թ. հուլիսի 1-ին։ Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի՝ Հայկական հարցերին վերաբերող 16-րդ հոդվածը դարձավ Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդված։ Դրանով Թուրքիան նույնպես պարտավորված էր հայերի անվտանգությունը ապահովելու, սակայն բարեփոխումների հսկողությունը դրվելու էր ոչ միայն Ռուսաստանի, այլ վեհաժողովի բոլոր մասնակից պետությունների վրա։ Այս փոփոխությունը վեհաժողովի մասնակից պետություններին թույլ էր տալիս Թուրքիայի ներքին գործերին միջամտել և նրանից նոր զիջումներ կորզել։ Պայմանագրի մեջ նաև “Հայաստան” բառը փոխարինված էր “հայաբնակ մարզեր” բառակապակցության հետ։ Ռուսաստանին էին մնում միայն Կարսն ու շրջակայքը, իսկ Ալաշկերտը ու Բայազետը վերադարձվում էին Օսմանյան կայսրությանը։

Մեծ տերությունները վեհաժողովում անտեսեցին հայ ժողովրդի շահերը, քանի որ այս փոփոխությունները վերացնում էին Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի շատ դրական կողմեր և Հայաստանին և հայ ժողովրդին ավելի էին վնասում։ Վեհաժողովից հետո հայ ժողովրդի մեջ Եվրոպայի նկատմամբ հավատը պակասեց, շատ հայորդիներ սկսեցին մտածել բողոքելուց դեպի ազգային ազատագրական շարժմանն անցնելու։ Մ Խրիմյանն ասել է, որ Հայաստանի փրկությունը միայն զինված պայքարի կազմակերպմամբ կլինի. «Վեհաժողովի դռան վրա գրված էր՝ իրավունքը ուժովինն է, քաղաքա­գիտությունը գթություն չունի, իրավունքն ալ սուրի ծայրին է: Հայաստանցինե՛ր, սիրեցե՛ք երկաթը, ձեր փրկությունը երկաթով կլինի»: Այդ ժամանակից են նաև մնացել «երկաթե շերեփ» և «թղթե շերեփ» արտահայտությունները։

Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերի կնքմամբ Հայկական հարցը առաջին անգամ ձևակերպում ստացավ միջազգային դիվանագիտության մեջ ։ XIX դարավերջին և XX դարասկզբին այն դարձավ հայ քաղաքական կյանքի գլխավոր խնդիրը։

Պարսկաստանի դեմ հաղթանակից հետո Ռուսաստանի դիրքերը Այսրկովկասում ամրապնդվեց։ Սակայն ռուսական արքունիքը չբավարարվեց սրանով, և 1828–1829 թթ. տեղի ունեցավ ռուս-թուրքական նոր պատերազմ։

1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը և արևմտահայությունը

Այդ պատերազմի ամենախոշոր իրադարձությունը 1828 թ. հունիսին ռուսական բանակի կողմից Կարսի բերդի գրավումն էր։ Պատերազմի ընթաց­քում ռուսական զորքերը տարածքային խոշոր ձեռքբերումներ ունեցան՝ գրավելով Ջավախք գավառը՝ Ախալքալաք կենտրոնով, Ախալցխան, Արդահանը, Բայազետի ու Ալաշկերտի գավառները, Կարինը, Բաբերդը, Մուշը։ Այս պա­տերազմում նույնպես հայերը, կարծելով, թե Ռուսաստանը պետք է իրենց ազատի թուրքական լծից, նյութական և ռազմական մեծ օգնություն ցուցաբերե­ցին ռուսական զորքերին։

Ադրիանապոլսի պայմանագիրը

1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը ավարտվեց Ռուսաստանի հաղթանակով։ 1829թ․ սեպտեմբերի 2-ին Անդրիանուպոլսում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Սև ծովի արևելյան ափերը` Փոթի նավահանգստով, Ախալցխան ու Ախալքալաքը անցնում էին Ռուսաստանին։ Նաև ամրապնդվում էր Ռուսաստանի դիրքերը Բալկաններում, սակայն նա Թուրքիային էր վերադարձնում Արևմտյան Հայաստանում գրաված տարածքները։

Արևմտահայերի վերաբնակեցումը

Ադրիանուպոլսի պայմանագիրն արևմտահայերի համար ծանր վիճակ ստեղծեց։ Ռուսական զորքերի հեռանալուց հետո թուրքերը կարող էին վրեժխնդիր լինել ռուսներին օժանդակած հայերին։ Ադրիանուպոլսի պայմանագրւ համաձայն, հնարավորություն էր տրվում Թուրքիայի տիրապետության տակ ապրող հայերին վերաբնակվելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում։

1829-1830 թթ. Արևմտյան Հայաստանից՝ Կարինի, Կարսի, Բայազետի շրջան­ներից շուրջ 75 հազար հայեր գաղթեցին Ռուսաստանի տիրապետության սահմանները։ Կարինցիները բնակություն հաստատեցին Ախալցխայում և Ախալքա­լաքում, կարսեցիները՝ Շիրակում և Թալինում, բայազետցիներն ու ալաշկերտցիները՝ Սևանա լճի ավազանում։

Արևմտահայերի վերաբնակեցումը կարևոր նշանակություն ունեցավ՝ Արևելյան Հայաստանում հայու­թյան թիվն աճեց, և այն կրկին վերածվեց հայահավաք կենտրոնի։ Սակայն միաժամանակ Արևմտահայաստանը կորցրին իրենց հայ բնակչության մի ստվար հատված: