Հայոց թագավորությունը «անցումային» շրջանում

Արտաշեսյան արքայատոհմի անկումից հետո I դարի առաջին կեսին Մեծ Հայքի թագավորությունում Հռոմի օգնությամբ սկսեցին գահակալել օտարազգի դրածո թագավորները։ Նրանք, որպես կանոն, զոհ էին դառնում հայոց ավագանու վրեժխնդրությանը: Այս ամենը հայերին ստիպեց հակա-հռոմեական պայքարում դաշնակցել պարթևների հետ:

Արշակունյաց արքայատոհմի հաստատումը Հայաստանում

Հայերի համաձայնությամբ պարթևական թագավոր Վաղարշ I Արշակունին Հայոց գահ բարձրացրեց իր կրտսեր եղբայր Տրդատ I Արշակունուն: Դա հանգեցրեց տասնամյա պատերազմի մի կողմից Հռոմի և մյուս կողմից՝ Մեծ Հայքի ու Պարթևստանի միջև։ 

Հռանդեայի ճակատամարտում հռոմեական զորքերը ծանր պարտություն կրեցին, և Հռոմը համաձայնեց ճանաչել Տրդատ I-ին որպես Հայոց թագավոր՝ պայմանով, որ Տրդատ I-ը Հայոց թագը ստանա Հռոմում՝ Ներոն կայսեր ձեռքից: Մեծաթիվ հայ եւ պարթև ուղեկիցներով  Տրդատը ուղեւորվեց Հռոմ, որտեղ էլ հանդիսավորությամբ թագադրվեց, և 66 թվականից Հայաստանում ճանաչվեց Արշակունյաց արքայատոհմի իշխանությունը: Վերադառնալով՝ Տրդատ I-ըվերականգնեց ավերված Արտաշատը և կառուցեց Գառնիի հեթանոսական տաճարը: Հայաստանում Արտաշեսյանների օրոք հայկական աավանդույթներն այնքան խորը արմատներ էին ձգել, որ պարթևազգի իշխողները, սկսած Տրդատ I-ից, բռնում էին հայացման ճանապարհը։

Մեծ Հայքը 2-3-րդ դարերում

II դարի 60-ական թվականներին Հայոց թագավորության մայրաքաղաք դարձավ Վաղարշապատը, իսկ մի քանի տասնամյակ անց թուլացող Հռոմը ճանաչեց հայ Արշակունիների ժառանգական իշխանությունը:

«Ժամանակ անիշխանության»

226թ. Պարսկաստանում իշխանության գլուխ եկան Սասանյանները, որոնք կամենում էին վերականգնել Աքեմենյանների պետությունը և Մեծ Հայքում վերացնել հայ Արշակունիների իշխանությունը: Մեծ Հայքի թագավորությունը Խոսրով I արքայի գլխավորությամբ երկարատև ու համառ պայքար մղեց Սասանյանների դեմ՝ Պարսկաստանում պարթև Արշակունիների իշխանությունը վերականգնելու համար: Սակայն Խոսրովը սպանվեց Սասանյանների գործակալ Անակ իշխանի կողմից: Մանկահասակ թագաժառանգ Տրդատին փախցրեցին Հռոմ: Մեծ Հայքում իշխանության եկան Սասանյանների ներկայացուցիչները, որոնց իշխանությունը շարունակվեց շուրջ կես դար:

Տրդատ III-ի գահակալությունը

Սասանյան հեղաշրջումը Պարսկաստանում և Պարթևական թագավորության անկումը աստիճանաբար մերձեցրին Հայաստանին և Հռոմին:

287թ. Տրդատ III-ը, ով փայլուն կրթություն էր ստացել Հռոմում և մեծ ծառայություններ մատուցել կայսրին, Մեծ Հայքի արևմտյան մասում հռչակվեց Հայոց թագավոր: Նրան գահ բարձրացրեց Դիոկղետիանոս կայսրը:

Պարսկաստանի արքայից արքա Ներսեհը փորձեց հակահարված տալ հռոմեացիներին, սակայն 297թ. ծանր պարտություն կրեց և ստիպված եղավ 298թ. կնքել Մծբինի 40-ամյա հաշտությունը: Պարսկաստանը ճանաչում էր Մեծ Հայքի թագավորության անկախությունը, իսկ Տրդատ III-ին էլ՝ Հայոց թագավոր։ Տրդատը թագավորեց մինչև 330թթ.: Մեծ Հայքի թագավորության համար սկսվեց խաղաղ զարգացման մի երկարատև շրջան: Տրդատի օրոք երկիրը ընդունեց նաև քրիստոնեություն։

Տիգրան II-ին հաջորդեց թագաժառանգ Արտավազդ II-ը (Ք. ա. 55-34թթ.), որը բազմակողմանի զարգացած և կրթված անձնավորություն էր: Նա «գրում էր ողբերգություններ, ճառեր ու պատմական երկեր»: 

Արտավազդ II-ը գահ է բարձրացել Մեծ Հայքի թագավորության համար բարդ քաղաքական իրավիճակում: Հայոց թագավորությունը իր դիրքերը զիջել էր  Պարթևստանին: Բացի այդ` Մեծ Հայքի թագավորությունը հայտնվել էր երկու հզոր տերությունների՝ Հռոմի և Պարթևստանի միջև, որոնցից յուրաքանչյուրը ջանք չէր խնայում ապահովելու նրա դաշնակցությունը: Դիվանագիտությամբ Արտավազդ II-ը փորձում էր երկու տերությունների հետ էլ բարիդրացիական հարաբերություններ պահպանել, հնարավորինս չներքաշվել պատերազմի մեջ,  պահպանել Մեծ Հայքի թագավորության՝ տարածաշրջանի երրորդ հզոր պետության ուժը, տարածքները և անկախությունը:

Կրասոսի արշավանքը

Ք. ա. 54թ. Արևելք ժամանեց հռոմեական զորավար Կրասոսը՝ նպատակ ունենալով գրավել Պարթևստանը։ Նա պահանջեց, որպեսզի Հայաստանը, համաձայն Արտաշատի պայմանագրի, որպես «հռոմեական ժողովրդի բարեկամ և դաշնակից», տրամադրի օգնական զորքեր։ Սակայն Կրասոսը հրաժարվեց արշավել Հայաստանի տարածքով, իսկ Արտավազդը չկարողացավ զորքեր ուղարկել, քանի որ պետք է Հայաստանը պաշտպաներ պարթևական հարձակումից։

Գժտվելով Կրասոսի հետ, Արտավազդը Պարթևստանի Օրոդես թագավորին առաջարկեց դաշինք կնքել։

Ք.ա. 53թ. Պարթևստան արշավանքի ժամանակ հռոմեական զորքը ջախջախվեց պարթևական Սուրեն զորավարի առաջնորդած զորքի կողմից, սպանվեց Կրասոսը։

Անտոնիոսի արշավանքը

Ք.ա. 36թ. դեպի Արևելք արշավեց մեկ այլ հռոմեական զորավար՝ Մարկոս Անտոնիոսը, որը ծրագրում էր վրեժխնդիր լինել և նվաճել Պարթևստանը։ Հայ-պարթևական հարաբերությունները խզվել էին, քանի որ Պարթևստանում գահակալական պայքար էր սկսվել։

Անտոնիոսը նույնպես պահանջեց Հայաստանից զորք՝ համաձայն Արտաշատի պայմանագրի։ Նա համաձայնեց Արտավազդի պահանջի հետ՝ արշավել Հայաստանի տարածքով։ Սակայն Անտոնիոսը այդ պատերազմում խայտառակ պարտություն կրեց և դրա համար մեղադրեց Արտավազդին։

Ք.ա. 34 թ. Անտոնիոսի զորքերն անակնկալ ներխուժեցին Հայաստան։ Հայոց արքան և իր ընտանիքը խաբեությամբ ձերբակալվեց և տարվեց Եգիպտոս։ 

Անտոնիոսը պահանջեց, որպեսզի Արտավազդ II-ն ու նրա ընտանիքը խոնարհվեին Անտոնիոսի կնոջ՝ Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրայի առջև՝ խոստանալով ազատություն, սակայն Հայոց արքան և նրա ընտանիքը արհամահեցին Անտոնիոսին։ Արտավազդը և նրա կինը բանտարկվեցին, ապա մահապատժի ենթարկվեցին։

Արտաշեսյան վերջին գահակալները

Արտավազդ II-ի ձերբակալությունից հետո Մեծ Հայքի թագավորությունը Հռոմի և Պարթևական թագավորության միջև վերածվեց կռվախնձորի: Արտավազդ II-ի որդուն՝ Արտաշես II-ին հաջողվեց մեկ տասնամյակով վերականգնել երկրի անկախությունը, սակայն նրա առեղծվածային սպանությունից հետո թագավորական իշխանությունը գնալով թուլացավ:

Հռոմեացիները Հայոց գահին բազմեցնում էին Արտաշեսյան ծագումով թագավորների, որոնք, սակայն, ի վիճակի չէին ինքնուրույն քաղաքականություն վարելու: Թագավորության թուլացմանը նպաստեց նաև Արտաշեսյան արքայատոհմի արական ճյուղի սպառվելը: 11 թվականին ավարտվում է Արտաշեսյան դինաստիայի կառավարումը Հայաստանում։

Հայ-հռոմեական պատերազմը

Հայոց տերության հզորացումը և անընդհատ կրկնվող հռոմեա-պոնտական պատերազմները մեծապես սպառնում էին Արևելքում հռոմեական տիրապետությանը: 

Ուստի Պոնտոսի և Հայաստանի դեմ ուղարկվեց Լուկուլլոս զորավարը: Ք. ա. 69թ. նա ներխուժեց Հայաստան և սկզբում հասավ զգալի հաջողությունների: Տիգրանակերտի մատույցներում Տիգրանին հաղթելով` նա գրավեց մայրաքաղաքը: Սակայն վերակառուցված և լավ վարժեցված հայկական բանակը Ք. ա. 68թ. Արածանիի ճակատամարտում ջախջախեց Լուկուլլոսի գլխավորած բանակը: Տիգրանը դուրս քշեց հռոմեացիներին երկրից և ձեռնամուխ եղավ իր տերության հզորության ու տարածքային ամբողջականության վերականգնմանը:

Հռոմի հեղինակությունն էապես խախտվեց: Լուկուլլոսը հետ կանչվեց, մեծ բանակով Հայաստանի ու Պոնտոսի դեմ ուղարկվեց նշանավոր Պոմպեոս զորավարը: Հայտնվելով քաղաքական ու ռազմական բարդ իրադրության մեջ և հռոմեա-պարթևական դաշինքի իրական վտանգի առաջ՝ Տիգրան Մեծը որոշեց հաշտություն կնքել Հռոմի հետ:

Արտաշատի պայմանագիրը

Ք. ա. 66թ. Արտաշատում կնքված պայմանագրով Տիգրան Մեծը Հռոմին զիջեց Եփրատ գետից արևմուտք իր նվաճումները և Պարթևստանին վերադարձրեց նրանից գրաված տարածքները։ Սակայն նա պահպանեց բուն հայկական բոլոր հողերը, երկրի անկախությունը և Մեծ Հայքի տարածքային ամբողջականությունը: Հայաստանը համարվեց «Հռոմի դաշնակից և բարեկամ»։

Տիգրան Մեծը թագավորեց մինչև Ք.ա. 55 թվականը։ Նրա թագավորության վերջին տասնամյակը խաղաղության և բարեկեցության ժամանակաշրջան էր։

Տերության տարածքը և բնակչությունը

Տիգրան Մեծի նվաճումների հետևանքով Առաջավոր Ասիայում ստեղծվեց աշխարհակալ մի նոր տերություն, որի սահմանները և ազդեցության ոլորտները ձգվում էին Եգիպտոսից ու Միջերկրական ծովից մինչև Հնդկաստան, Կովկասյան լեռներից և Կասպից ծովից մինչև Պարսից ծոց և Հնդկական օվկիանոս։ Տիգրան II-ի տերության մեջ խոսում էին 15-ից ավելի լեզուներով:

Տերության միջուկը կազմում էր Մեծ Հայքը, որտեղ բնակվում էր հայ ժողովրդի հիմնական զանգվածը։ Տերության տնտեսապես ամենազարգացած շրջանը Ասորիքն էր՝ իր աշխարհահռչակ Անտիոք մայրաքաղաքով: Միջազգային տարանցիկ առևտրի կարևոր կենտրոններ էին Փյունիկիայի Բիբլոս, Բեյրութ, Սիդոն և Կիլիկիայի Տարսոն, Ադանա և այլ քաղաքները։

Տիգրան Մեծը գրաված երկրների մի մասը վերածեց ենթակա թագավորությունների: Մյուս երկրները վերածվեցին նահանգների, որոնք կառավարում էին արքայից արքայի նշանակած փոխարքաները կամ կուսակալները:

Հայոց տերության մեջ անմիջականորեն մտնող տարածքը կազմում էր շուրջ 1 մլն. քառ. կմ, իսկ նրա քաղաքական գերիշխանության ու ազդեցության ներքո գտնվող ամբողջ տարածքը կազմում էր շուրջ 3 մլն. քառ. կմ։

Տիգրանակերտի կառուցումը

Հայկական աշխարհակալ տերությունը նվաճումների հետևանքով նոր մայրաքաղաքի կարիք ուներ: Արտաշատն արդեն չէր կարող կատարել այդ դերը, քանզի մնացել էր տերության հյուսիսում, իսկ Անտիոքը գտնվում էր բուն հայկական հողերից դուրս և ուներ օտարազգի բնակչություն: 

Նոր մայրաքաղաքը հիմնադրվեց Աղձնիք նահանգում, կառուցվեց Ք. ա. 70-ական թվականների ընթացքում և անվանակոչվեց Տիգրանակերտ։ Մայրաքաղաքը բնակեցնելու նպատակով Տիգրան II-ը նվաճված երկրների քաղաքային բնակչության մեծ մասին բռնագաղթեցրեց Հայաստան:

Քաղաքը շրջապատված է եղել 25 մ բարձրությամբ պարիսպներով, ունեցել է անառիկ միջնաբերդ: Տիգրանակերտն Արևելքի նշանավոր քաղաքներից էր։

Նույն անվանումով քաղաքներ են հիմնադրվել նաև տերության այլ վայրերում, այդ թվում` Արցախում:

Հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ իր բանավոր ստեղծագործություններում փառաբանել է Տիգրան Մեծի կերպարը: Տիգրան Մեծից ավելի քան 500 տարի անց Մովսես Խորենացին գրի է առել ժողովրդական բանահյուսության այդ անգին գոհարները և փոխանցել սերունդներին:

Տիգրանին ժամանակակից հռոմեական պատմիչները նրան անվանել են «մեծագույն թագավոր, որ տիրակալում էր մեծ փառքով»: Տիգրան Մեծի կերպարը ներշնչել է աշխարհահռչակ բազմաթիվ երգահանների (Վիվալդի, Պուչինի, Հենդել և ուրիշներ), որոնք օպերային ստեղծագործություններ են նվիրել Հայոց թագավորին:

Տիգրան Մեծն իր արժանավոր տեղն է զբաղեցնում Արևելքում երբևէ իշխած տիրակալների շարքում: Նա արժանացել է «Մեծ» տիտղոսին՝ պատվավոր մի կոչման, որը պատմությունը հազվադեպ է շնորհում իր ընտրյալ դերակատարներին»:

Ք.ա. I դարի առաջին կեսը հայոց պատմության ամենափառապանծ շրջանն է։ Ք. ա. 95թ. Մեծ Հայքում գահ է բարձրանում Արտաշես I-ի թոռը Տիգրան II-ը՝ ապագա Տիգրան Մեծը, որի ստեղծած աշխարհակալ պետությունը խոր հետք է թողել Հին աշխարհի պատմության մեջ։

Տիգրան II-ի գահակալումը

Տիգրան II-ը գահ է բարձրացել 45 տարեկանում , և մինչ այդ շուրջ 20 տարի մնացել էր պատանդության մեջ Պարթևստանում: Իր ազատության դիմաց նա ստիպված եղավ պարթևներին զիջել Մեծ Հայքի հարավ-արևելքում գտնվող «Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տարածքը:

Ծոփքի վերամիավորումը

Տիգրանը շարունակեց Արտաշես I-ի անավարտ թողած գործը և, Ծոփքի թագավորությունը Մեծ Հայքին միացնելով, իր իշխանության տակ վերցրեց հայկական հողերի մեծագույն մասը: Նրա իշխանությունից դուրս մնաց միայն Փոքր Հայքը, որը մինչ այդ միացվել էր Պոնտոսին:

Հայ-պոնտական դաշինքը

Պոնտոսը Փոքր Ասիայի հզոր պետություններից էր և ուներ լավ վարժեցված ու մարտունակ բանակ: Պոնտոսի թագավորն էր եռանդուն զորավար Միհրդատ VI Եվպատորը, որը հետևողական պայքար է մղել Հռոմի դեմ՝ ընդարձակ և հզոր պետություն ստեղծելու նպատակով:

Երկու երկրներին էլ անհրաժեշտ էր ամուր թիկունք և Տիգրանը գահակալության երկրորդ տարում դաշինք կնքեց Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ VI Եվպատորի հետ՝ նաև կնության առնելով նրա աղջկան։

Հայ-պարթևական պատերազմը

Ապահովելով թիկունքը՝ Տիգրան Մեծը սկսեց արտաքին ակտիվ քաղաքականություն ծավալել։ Շուտով նա, օգտվելով Պարթևստանի թագավորի մահվան հետևանքով իշխանության թուլացումից, հարձակվեց և առաջին հերթին վերադարձրեց «Յոթանասուն հովիտները», այնուհետև հայկական գերիշխանությունը հաստատեց Պարթևստանի հանդեպ, ընդունելով «արքայից արքա» տիտղոսը և իր տերության հարավային սահմանը հասցրեց Պարսից ծոց։

Սելևկյան պետության միացումը

Պարթևստանի ջախջախումից հետո Տիգրանը դարձավ իր ժամանակի խոշոր տիրակալներից մեկը։ Այդ ժամանակ Սելևկյան երբեմնի հզոր պետությունը թուլացել էր և Սելևկյան ավագանին և ժողովուրդը հրավիրեց Տիգրանին իշխելու և կարգուկանոն գցելու իրենց երկրում։ Ք.ա. 83թ. Տիգրանը Սելևկյանների մայրաքաղաք Անտիոքում բարձրացավ գահին և իշխեց այնտեղ 17 տարի։

Միջերկրականի արևելյան ծովափի նվաճումը

Տիգրան Մեծը շուտով իր իշխանությունը հաստատեց նաև Միջերկրական ծովի արևելյան ափին՝ Փյունիկիայում (այժմյան Լիբանանը), Հրեաստանում (այժմյան Իսրայելը) և Նաբաթեայում (այժմյան Հորդանանը)։

Տիգրան Մեծի տերության սահմանները

Ընդամենը քառորդ դարում հմուտ ռազմական և դիվանագիտական քաղաքականությամբ Տիգրանը կարողացավ ստեղծել հզոր աշխարհակալ տերություն, որի սահմանները Եգիպտոսից և Կարմիր ծովից ձգվում էին մինչև Կովկասյան լեռներ, Միջերկրական ծովից մինչև Կասպից ծով: Իր աշխարհակալ տերությունը նա կառավարում էր արքունի կառավարիչների և տեղական ենթակա թագավորների միջոցով:

Ք.ա. 190թ. Հռոմը ծանր պարտության մատնեց Սելևկյան տերությանը Մագնեսիայի ճակատամարտում։ Օգտագործելով Սելևկյան տերության թուլացումը՝ հայազգի Արտաշեսն ու Զարեհը, որոնք Մեծ Հայքի և Ծոփքի Սելևկյան կառավարիչներն էին, իրենց անկախ հռչակեցին՝ վերականգնելով հայկական թագավորությունները:

Արտաշես I-­ը հիմք դրեց Արտաշեսյանների արքայատոհմին, որը թագավորեց Մեծ Հայքում գրեթե 190 տարի (Ք. ա. 189 ­ 1թթ.): Արտաշես I­-ը միավորեց հայկական հողերի մեծ մասը և վերականգնեց Մեծ Հայքի կենտրոնաձիգ թագավորությունը: Նրա թագավորությունը ծավալվում էր Կասպից ծովից մինչև Կարին։

Արտաշես I-ը ամրապնդեց Հայոց թագավորությունը, բարձրացրեց նրա հեղինակությունը։Պետությունը հզորացնելու նպատակով նա անցկացրեց վարչական, ռազմական, ագրարային եւ այլ բարեփոխումներ, որոնք մեծ նշանակություն ունեցան Հայաստանի հետագա վերելքի ու բարգավաճման համար:

Արտաշես I­-ը Այրարատյան դաշտում հիմնադրեց թագավորության նոր մայրաքաղաք, որն իր անունով կոչեց Արտաշատ: Քաղաքը շրջափակված է եղել բարձր, հզոր պարիսպներով, և ունեցել է անառիկ դիրք, որի համար հռոմեացիները քաղաքն անվանել են «Հայկական Կարթագեն»: Արտաշատը դարձավ Առաջավոր Ասիայի քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը:

Կարևոր նշանակություն է ունեցել հողային հարաբերությունների կարգավորումը: Մասնավոր հողատերերը տարբեր եղանակներով փորձում էին զավթել համայնքային հողերը և գյուղացիներին զրկել իրենց գոյությունը պահպանելու միակ միջոցից: Հասկանալով դրա ողջ վտանգավորությունը երկրի համար, Արտաշեսի հրամանով համայնքային և մասնատիրական հողերի միջև սահմանաքարեր կանգնեցրին, որով փորձ արվեց պաշտպանելու համայնքի իրավունքները:

Արտաշես I-ը նաև կանոնակարգեց բանակը, երկրի վարչական բաժանումը ժամանակի ամենաառաջավոր մեթոդներով։ Նա կառավարեց 29 տարի և թողեց հարուստ, հզոր և բարգավաճ երկիր։ Նա անջնջելի հետք է թողել Հայոց պատմության մեջ, որի համար հիշվում է Աշխարհակալ և Բարի տիտղոսներով։

Ք. ա. VII դարի վերջին Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում սկզբնավորվեց երկրորդ համահայկական պետությունը, որը հայտնի է Հայկազուն Երվանդունիների թագավորություն անունով։

Երբ Վանի թագավորությունը խիստ թուլացավ, նրա փլատակների վրա հանդես եկան մի շարք իշխանություններ, որոնց մեջ սկսեց առանձնանալ Պարույր Սկայորդու կամ, ինչպես անվանում է Մովսես Խորենացին, Պարույր Նահապետի թագավորությունը: Նա դաշինք է կնքում Մարաստանի և Բաբելոնիայի դեմ ընդդեմ Ասորեստանի ու Ք.ա. 612թ. մասնակցում է մայրաքաղաք Նինվեի գրավմանը, ինչը կործանարար է դառնում Ասորեստանի համար։ Այդ մասնակցության համար նա թագադրվում է որպես Հայաստանի թագավոր։

Պարույրից հետո գահ է բարձրանում Երվանդ I Սակավակյացը, որի անունով թագավորական դինաստիան կոչվում է Երվանդունիների։ Երվանդական արքայատոհմի ներկայացուցիչները շուտով իրենց իշխանության տակ միավորեցին ավելի շատ, քան Հայկական լեռնաշխարհի տարածքն էր՝ Սև ծովից մինչև Մարաստան։ Սրանց օրոք էլ ավարտվեց հայ ժողովրդի կազմավորումը:

Երվանդ I թագավորի զորքը կազմում էր 40 հազար հետևակ և 8 հազար հեծյալ։

Հաջորդ թագավորը՝ Երվանդի որդի Տիգրան I-ը աջակցում է մարական պետության դեմ 550թ. ապստամբած պարսից թագավոր Կյուրոս Մեծին՝ դառնալով նրա դաշնակիցը:

Ավելի ուշ Հայաստանը վերածվեց հին աշխարհի ամենամեծ պետություններից մեկի՝ Աքեմենյան Պարսկաստանի սատրապության, շարունակելով միաժամանակ գոյատևել որպես ենթակա թագավորություն:

Ք. ա. IV դարում Աքեմենյան տերությունն ընկավ Ալեքսանդր Մակեդոնացու բանակների հարվածների ներքո (Ք. ա. 331թ. Գավգամելայի ճակատամարտ): Հայերը մակեդոնացիների հաղթանակից հետո վերականգնվեց Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի թագավորությունները։

Ալեքսանդր Մակեդոնացու տերության տարածքում ձևավորված ամենուժեղ թագավորությունը Սելևկյան պետությունն էր, որին շուտով հաջողվում է Հայաստանը քաղաքականապես տրոհել չորս թագավորությունների՝ Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմագենե, և իրեն ենթարկել դրանք։ Երվանդունիների իշխանությունը թեպետ մասնատված և քայքայված, շարունակվեց մինչև Ք.ա. III դարի վերջը։

Ք. ա. IX դարում Վանա լճի ավազանում ծնունդ է առնում առաջին համահայկական պետությունը՝ Վանի կամ Բիայնիլիի թագավորությունը, որն ասորեստանյան սեպագիր արձանագրություններում հանդես է գալիս Ուրարտու անունով, իսկ Աստվածաշնչում՝ որպես Արարատ: Նրա մայրաքաղաքը եղել է Տուշպա (այժմ Վան) քաղաքը։ Մենուա, Արգիշտի I և Սարդուրի II թագավորների իշխանության շրջանում վերածվում է Առաջավոր Ասիայի հզորագույն տերության: 

Արգիշտի I-ը իր տերության սահմաններում ընդգրկեց Արարատյան դաշտը, Սևանա լճի ափերը, Շիրակը, Ջավախքը և Եփրատի հովիտը։ Այսպիսով` Արգիշտի I արքան Հայկական լեռնաշխարհի մեծ մասը, որ բնակեցված էր հիմնականում հայախոս ցեղերով, կարողացավ միավորել մեկ կենտրոնացված պետության մեջ։ Արգիշտի I-ը Ք. ա. 782թ. հիմնադրում է Էրեբունի բերդաքաղաքը, որից էլ իր անունն է ստացել Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանը: Նա կառուցել է նաև Արգիշտիխինիլի քաղաքը ներկայիս Արմավիրի հարևանությամբ։

Վանի թագավորությունում բարձր զարգացման հասան գյուղատնտեսությունն ու արհեստները: Կառուցվում էին բերդ-քաղաքներ եւ ամրոցներ, որոնք ոչ միայն ռազմական, այլեւ տնտեսական նպատակներ էին հետապնդում: Մեծ զարկ ստացավ ջրանցքաշինությունը. օրինակ՝ Վան քաղաքը ջրով ապահովող 72կմ երկարությամբ Մենուայի ջրանցքը:

Գրեթե մեկ դար շարունակ Վանի թագավորությունը պարբերաբար պատերազմում էր իր վտանգավոր հակառակորդ Ասորեստանի հետ, սակայն պարտվում է այդ պայքարում: Ենթարկվելով հյուսիսային Կովկասից արշավող ցեղերի ավերիչ հարձակումներին եւ Ասորեստանի նվաճողական արշավանքներին, Վանի թագավորությունը աստիճանաբար թուլանում է ու անկում ապրում Ք. ա. VII դարի վերջերին: