1. Ինչի՞ է հավասար նկարում պատկերված շղթայի տեղամասի ընդհանուր դիմադրությունը, եթե միմյանց զուգահեռ միացված միատեսակ լամպերից յուրաքանչյուրի դիմադրությունը 60 Օմ է:

R₁ = 60 Օմ
R_զ = R₁/3
R_զ = R₁/3 – 60 Օմ/3 = 20 Օմ

2. Շղթայի տեղամասի ընդհանուր դիմադրությունը 84 Օմ է: Շղթայի տեղամասը բաղկացած է միմյանց հաջորդաբար միացված 2 միատեսակ լամպերից և ռեոստատից:

Որոշեք լամպերից յուրաքանչյուրի դիմադրությունը, եթե ռեոստատի դիմադրությունը՝ 2 Օմ է:

R = 84 Օմ
r = 2 Օմ
R₁ = R₂
R₁ = ?
R₂ = ?

R₁ + R₂ = R – r = 84 Օմ – 2 Օմ = 82 Օմ
R₁ = 82 Օմ/2 = 41 Օմ

3. Լարումը նկարում պատկերված շղթայի տեղամասում 50 Վ է, իսկ հոսանքի ուժը՝ 2,5 Ա:

Որոշեք երկրորդ ռեզիստորի դիմադրությունը, եթե առաջինինը՝ 7 Օմ է:

U = 50 Վ
I = 2,5 Ա
R = R₁ + R₂
R₁ = 7 Օմ
R2 = ?

R = U/I = 50 Վ/2,5 Ա = 20 Օմ
R = R₁ + R₂
R₂ = R – R₁ = 20 Օմ – 7 Օմ
R₂ = 13 Օմ

4. 150 Օմ և 400 Օմ դիմադրություններով երկու ռեզիստորներ հաջորդաբար միացված են հոսանքի աղբյուրին: Երկրորդ ռեզիստորի ծայրերում լարումը 300 Վ է:

Որոշեք հոսանքի ուժը շղթայում և լարումը տեղամասի ծայրերում:

I = U/R
R2 = 400 Օմ
U = 300 Վ
I = U/R = 300 Վ/400 Օմ = 0,75 Ա

5. Շղթան կազմված է միմյանց հաջորդաբար միացված երեք հաղորդիչներից, համապատասխանաբար՝ 2 Օմ, 3 Օմ և 5 Օմ դիմադրություններով:

Լարումը այդ տեղամասի ծայրերում 40 Վ է:

Որոշեք լարում յուրաքանչյուր հաղորդչի ծայրերին:

R₁ = 2 Օմ
R₂ = 3 Օմ
R₃ = 5 Օմ
U = U₁ + U₂ + U₃ = 40 Վ
R = R₁ + R₂ + R₃ = 2 Օմ + 3 Օմ + 5 Օմ = 10 Օմ
I = I₁ = I₂ = I₃ = U/R = 40 Վ/10 Օմ = 4 Ա
U₁ = I * R₁ = 4 Ա * 2 Օմ = 8 Վ
U₂ = I * R₂ = 4 Ա * 3 Օմ = 12 Վ
U₃ = I * R₃ = 4 Ա * 5 Օմ = 20 Վ

6. 300 Օմ դիմադրություն ունեցող ալյումինե հաղորդալարը բաժանեցին 4 հավասար մասի և դրանք միացրեցին միմյանց զուգահեռաբար:

Որոշեք ստացված հաղորդալարի դիմադրությունը:

R = 300 Օմ/4 = 75 Օմ
R_զ = 75 Օմ/4 = 17,5 Օմ

7. Նկարում պատկերված շղթայում լարումը 80 Վ է, A ամպերաչափը ցույց է տալիս 1,6 Ա, իսկ առաջին հաղորդիչի դիմադրությունը՝ R1=120 Օմ:

Որոշե՛ք երկրորդ հաղորդչի դիմադրությունը՝ R2-ը, ինչպես նաև A1 և A2 ամպերաչափի ցուցմունքները:

Պատասխանը գրել հարյուրերորդականի ճշտությամբ:

U = U₁ = U₂ = 80 Վ
I = I₁ + I₂ = 1,6 Ա
R₁ = 120 Օմ
I₁ = U/R₁ = 80 Վ/120 Օմ = 2/3 Ա ≈ 0,67 Ա
I₂ = I – I₁ = 1,6 Ա – 2/3 Ա = 4,8/3 Ա – 2/3 Ա = 2,8/3 Ա = 14/15 Ա ≈ 0,93 Ա
R₂ = U/I₂ ≈ 80 Վ/0,93 Ա ≈ 86,02 Օմ

8. Նույն հաստության պղնձե հաղորդալարերից առաջինի երկարությունը 30 սմ է, իսկ երկրորդինը՝ 3 մ է:

Ո՞ր հաղորդալարի դիմադրությունն է ավելի մեծ և քանի անգամ:

R = ρ * l/S
ρ₁ = ρ₂
S₁ = S₂
l₁ = 30 սմ
l₂ = 3 մ = 300 սմ
l₂ = 10*l₁
R₁ = ρ * l₁/S
R₂ = ρ * 10 * l₁/S

R₂ > R₁
R₂ = 10 * R₁

9. Եռակցման ապարատը միացված է լարման ցանցին 100 մ երկարության և 10 մմ² լայնական հատույթի մակերեսով պղնձե հաղորդալարով:

Որոշեք լարումը հաղորդալարի ծայրերին, եթե նրանով անցնող հոսանքի ուժը 150 Ա է:

Պղնձի տեսակարար դիմադրության արժեքը վերցրեք տեսական  մասում բերված աղյուսակից:

R = ρ * l/S
l = 100 մ
S = 10 մմ² = 0,00001 մ²
ρ = 0,017 Օմ * մ
R = ρ * l/S = 0,017 Օմ * մ * 100 մ/0,00001 մ² = 170000 Օմ

U = I * R

10. Որքա՞ն է էլեկտրամագնիսի կոճին փաթաթված պղնձե հաղորդալարի երկարությունը, եթե նրա լայնական հատույթի մակերեսը 0.18 մմ² է, իսկ դիմադրությունը` 40 Օմ:

Մետաղների տեսակարար դիմադրության արժեքը վերցրեք տեսական մասում բերված աղյուսակից:

ρ = RS/l
l = RS/ρ
R = 40 Օմ
S = 0,18 մմ² = 0,00000018 մ²
ρ = 0,017 Օմ * մ
l = RS/ρ = 40 Օմ * 0,00000018 մ²/ 0,017 Օմ * մ ≈ 0,00423 մ

Քիմիական տարրի նշանը. P

կարգաթիվը, միջուկի լիցքը՝ Z. Ֆոսֆորի կարգաթիվը 15 է, և հետևաբար միջուկի լիցքը +15 է:

Ատոմի բաղադրությունը (պրոտոնների, նեյտրոնների, էլեկտրոնների թիվը). Ֆոսֆորը ունի 15 պրոտոն և 15 էլեկտրոն:
³¹₁₅₊P(15p⁺; )15e^–
Բոլոր ատոմների միջուկում կան նեյտրոններ։ Նեյտրոնների քանակը որոշում ենք N = A – Z բանձևով, որտեղ N-ը կոչվում է նեյտրոնների քանակը միջուկում, A-ն կոչվում է զանգվածային թիվ, որը մոտավորապես հավասար է։ A ≈ A_z, և Z-ն էլեկտրոնների քանակը ատոմում։
N = A – Z = 31 – 15 = 16n:

պարբերության համարը, լրիվ լրացված էներգիական մակարդակների թիվը․ Ֆոսֆորը գտնվում է երրորդ պարբերության մեջ, և ունի երկու լրացված էներգիական մակարդակ։

խմբի համարը, ենթախումբը, արտաքին էներգիական մակարդակում էլեկտրոնների թիվը․ Ֆոսֆորը չորրորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ֆոսֆորը արտաքին էներգիական մակարդակում ունի 5 էլեկտրոն։

էլեկտրոնային բանաձևը (էլեկտրոնների  բաշխումն ըստ էներգիական մակարդակների  և ենթամակարդակների)․ 3s²3p³

ո՞ր հատկություններն  են  ավելի  ուժեղ  արտահայտված` մետաղակա՞ն, թե՞ ոչ մետաղական․ Ֆոսֆորում ավելի ուժեղ են արտահայտված ոչ մետաղական հատկությունները։

ինչպիսի՞ պարզ  և  բարդ  նյութերի  օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ առկա  է  այդ տարրի ատոմներ․ Ֆոսֆորից միայն մի պարզ նյութ է՝ P₂-ը։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ բարդ նյութեր, որոնց բաղադրության մեջ առկա է ֆոսֆոր, օրինակ` Ֆոսֆորաթթու, որի բանաձը H₃PO₄ է, և ֆոսֆորի օքսիդ, որի բանաձևը P₂O₅ է:

Կատարեք  հաշվարկներ (որոշեք  այդ  տարրի  մեկ  ատոմի  զանգվածը` m<sub>o</sub> (տարրի  առաջացրած  օքսիդի  հարաբերական  մոլեկուլային  զանգվածը` Mr, տարրերի  զանգվածային   հարաբերությունները, զանգվածային  և մոլային  բաժինները օքսիդում):

m_o = 5,15*10^-23 գ

4P + 5O₂ → 2P₂O₅
Mr(P₂O₅) = 2 * 31 + 5 * 16 = 62 + 80 = 142

n(P) = 2 մոլ
n(O) = 5 մոլ
P-ի մոլային բաժին = 2/5
m(P) = n(P) * M(P)

M(P) = 31 գ/մոլ
m(P) = n(P) * M(P) + n(O) * M(O)= 2 մոլ * 31 գ/մոլ = 62 գ
M(O) = 16 գ/մոլ
m(P₂O₅) = n(P) * M(P) + n(O) * M(O)= 2 մոլ * 31 գ/մոլ + 5 մոլ * 16 գ/մոլ = 62 գ + 80 գ = 142 գ
P-ի զանգվածային բաժին = 62 գ/142 գ = 31/71

Տարածվածը բնության մեջ (ինչպիսի միացության ձևով, բանաձևերը, բանաձևի անունները)․

Ֆոսֆորը շատ կարևոր են օրգանիզմների համար, որովհետև ֆոսֆատները շատ կարևոր են ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի կառւոցվածքի համար: Նաև շատ կարևոր է ֆոսֆորը, որովհետև բջջաթաղանթների գլխավոր բաղադրիչը ֆոսֆոլիպիդներն են, որոնք օրգանական նյութեր են, որոնք կազմված են ֆոսֆատից, գլիցերինից, և ճարպաթթուներից։ Ֆոսֆորը նաև գտնվում է ադենոզինեռֆոսֆատի մեջ, որը օրգանական մոլեկուլ է, որը շատ կարևոր է օրգանիզմների էներգիայի պահեստի համար։ Ադենոզինեռֆոսֆատի բանաձևը C₁₀H₁₆N₅O₁₃P₃ է։

Ստացումը լաբորատորիա և արդյունաբերության մեջ․

Ֆոսֆորը ստանալու համար, Ֆոսֆատի քարերը փորում են։ Այս ֆոսֆատի քարերը պետք է մաքրել ֆոսֆորը ստանալու համար։ Պարարտանյութերի համար, ծծմբաթթվով ֆոսֆատի միներալներից ստանում են ֆոսֆորաթթու։ Ֆոսֆորաթթու չեզոքացնում են, և ստանում են ֆոսֆատի աղեր։

Դեղերի, հիգենիայի ապրանքների, և ուտելիքի համար ֆոսֆորի մաքրության ստանդարտները ավելի բարձր են։ Ֆոսֆատի միներալները դարձնում են սպիտակ ֆոսֆոր, որը կարելի է մաքրել թորումով։

Կիրառություն․

Ֆոսֆորը պետքական միներալ է մարդկանց համար, և օգտագործվում է որպես կոնսերվանտ, օգտագործվում է պարարտանյութերի մեջ, օգտագործվում է լուցկիների համար, և այլն։

1.

4³ + 5³ = 64 + 125 = 189
Պատասխան՝ 2) 189

2.

7 * -7 = 49
Պատասխան՝ 1) -49

3.

Պատասխան՝ 1) {2; 3; 5}

4.

9 ց + 4 կգ = 9 կգ * 100 + 4 կգ = 900 կգ + 4 կգ = 904 կգ
Պատասխան՝ 3) 904 կգ

5.

Պատասխան՝ 4) 3

6.

թիվ = x
0,7x = 63
10x/7 = 630/7 = 90
Պատասխան՝ 4) 90

7.

{3; 5; 6} ⊂ {5; 6; 7; x}
x = 3
Պատասխան՝ 2) 3

8.

Պատասխան՝ 3) y = ax² ֆունկցիայի գրաֆիկը տեղաշարժել |x₀| միավորով աջ և |y₀| միավորով վերև։

9.

Պատասխան՝ 1) 6x² – 5x + 5

10.

(a – 3b)² + 12ab = a² – 6ab + b² + 12ab = a² + 6ab + b² = (a + 3b)²
Պատասխան` 2) (a + 3b)²

11.

f(x) = ax + 5
(3; 1) ∈ f(x)
x = 3
ax = a * 3
3a + 5 = 1
3a = -4
a = -4/3
Պատասխան՝ 1) -4/3

12.

x = ^{√7 – 2}/_{√7 + 2}
^{√7 – 2}/_{√7 + 2} = ^{(√7 – 2)(√7 – 2)}/_{(√7 + 2)(√7 – 2)} = ^{7 – 4√7 + 4}/_{7 – 4} = ^{11 – 4√7}/₃
Պատասխան՝ 2) ^{11 – 4√7}/₃

13.

^{23/₄:1,1 + 31/₃} /_{2,5 – 0,4 * 3 ¹/3} : ⁵/₇ = ^{11/₄:11/₁₀ + 10/₃} /_{⁵/2 – ⁴/10 * ¹⁰/3} : ⁵/₇ = ^{5/₂ + 10/₃} /_{⁵/2 – ⁴/3} : ⁵/₇ =
= ^{15/₆ + 20/₆} /_{¹⁵/6 – ⁸/6} : ⁵/₇ = ^35/₆/_⁷/6 : ⁵/₇ = ³⁵/₆ : ⁷/₆ : ⁵/₇ = 5 : ⁵/₇ = 7
Պատասխան՝ 1) 7

14.

m = 2, n = 3

^{m3 – 8n3}/_{m² + 2mn + 4n²} : ^{m2 – 4n2}/_{(m + 2n)²} = ^{23 – 8 * 33}/_{2² + 2 * 2 * 3 + 4 * 3²} : ^{22 – 4 * 32}/_{(2 + 2 * 3)²} =
= ^{8 – 216}/_{4 + 12 + 36} : ^{4 – 36}/_{(2 + 6)²} = ^-208/₅₂ : ^-32/_8² = -4 : ^-32/₆₄ = -4 : ^-1/₂ = 8
Պատասխան՝ 3) 8

I. 0,25 Ա-ը արտահայտեք միլիամպերներով․

1 Ա = 1000 մԱ
0,25 Ա = 250 մԱ
Պատասխան՝ 250 մԱ

II. 0,25 մԱ-ը արտահայտեք միկրոամպերներով․

1 մԱ = 1000 մկԱ
0,25 մԱ = 250 մկԱ
Պատասխան՝ 250 մկԱ

Օգտվելով նկար 47-ից՝ պատասխանեք հետևյալ հարցերին․

III. Ի՞նչ ամենամեծ հոսանքի ուժ կարելի է չափել նկարում պատկերված ամպերաչափով․

Պատասխան՝ 4Ա

IV. Ինչքա՞ն է ապերամետրի սանդղակի բաժանման արժեքը․

Պատասխան՝ 0,5Ա

V. Ինչքա՞ն է շղթայում հոսանքի ուժը․

Պատասխան՝ 1,5 Ա

VI. Կփոխվի՞ արդյոք ամպերմետրի ցուցմունքը, եթե այն միացնենք շղթայի մեկ այլ տեղամասում․ Օրինակ՝ հոսանքի աղբյուրի և էլեկտրական լամպի միջև․

Պատասխան՝ չի փոխվի

VII. Ինչպե՞ս է ուղղված հոսանքը էլեկտրական լամպի թելիկում․

Պատասխան՝ ա բ

Նկար 48-ում պատկերված են տարբեր էլեկտրական շղթայի տեղամասեր․

VIII. Սխեմաներից ո՞րն է համապատասխանում նկար 47-ում պատկերված շղթային․

Պատասխան` բ-ն

IX. Այդ սխեմայում ամպերմետրի վրա որտե՞ղ է նշված “+” նշանը․

Պատասխան՝ n-ի մոտ

X. Ի՞նչ ուղղություն ունի հոսանքը ամպերմետրում․

Պատասխան՝ m n

Առաջադրանքներ. Բնութագրեք  հետևյալ  տարրերը ջրածին, ածխածին, ազոտ, թթվածին, քլոր, ալյումին, նատրիում, կալիում, կալցիում, սիլիցիում, ֆոսֆոր, ծծումբ, երկաթ, մանգան, պղինձ, արծաթ, ոսկի

Գրեք  քիմիական  տարրի  նշանը……. կարգաթիվը….., միջուկի  լիցքը ….., հարաբերական ատոմային զանգվածը, մեկ ատոմի զանգվածը` m₀ ատոմի բաղադրությունը ….

ո՞ր  պարբերության տարր  է ……

ո՞ր  խմբի  և ենթախմբի տարր  է …………

ատոմի  էլեկտրոնային  թաղանթի կառուցվածքը, էլեկտրոնային բանաձևը, նաև  քվանտային  բջիջներով

մետաղ է՞, թե ոչմետաղ

Ինչպիսի՞  պարզ  և   բարդ նյութերի օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ  առկա  են  այդ  տարրի ատոմներ`բերեք  տարբեր տարրերի  հետ    առաջացրած    միացությունների  բանաձևերը

Ածխածին․ նշանը` C, կարգաթիվը 6 է հետևաբար միջուկի լիցքը +6 է:
¹²₆₊C(6p⁺; )6e^–
Բոլոր ատոմների միջուկում կան նեյտրոններ։ Նեյտրոնների քանակը որոշում ենք N = A – Z բանձևով, որտեղ N-ը կոչվում է նեյտրոնների քանակը միջուկում, A-ն կոչվում է զանգվածային թիվ, որը մոտավորապես հավասար է։ A ≈ A_z, և Z-ն էլեկտրոնների քանակը ատոմում։ N = A – Z = 12 – 6 = 6n:
Ածխածինը երկրորդ պարբերության չորրորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում։ Ածխածինը ոչ-մետաղ է։ Ածխածինով առաջանում է մի քանի պարզ նյութ՝ երկատոմային ածխածինը, որի բանաձև C₂ է։ Ածխածինը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Ածխաթթու գազում, որը անօրգանական նյութ է CO₂ բանաձևով, գլյուկոզում, որը օրգանական նյութ է C₆H₁₂O₆ բանաձևով, բոլոր օրգանական նյութերում, և այլն։ Ածխածնի էլեկտրոնային բանաձևը 2s²2p² է։

Ջրածին․ նշանը` H, կարգաթիվը 1 է հետևաբար միջուկի լիցքը +1 է:
¹₁₊H(1p⁺; )1e^–
N = A – Z = 1 – 1 = 0n:
Ջրածինը առաջին պարբերության առաջին խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ջրածինը ոչ-մետաղ է։ Ջրածնից առաջանում է երկու պարզ նյութ՝ երկատոմային և եռատոմային ջրածինը, որի բանաձևերը H₂-ը և H₃-ն են: Ջրածինը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Ջուրը, որը անօրգանական նյութ է H₂O բանաձևով։ Ջրածինը նաև առկա է բոլոր թթուներում՝ H⁺ իոնով, և բոլոր հիմքերում OH^– իոնով, Հիդրոքսիդներում, և այլն։

Ազոտ․ նշանը` N, կարգաթիվը 7 է հետևաբար միջուկի լիցքը +7 է:
¹⁴₇₊N(7p⁺; )7e^–
N = A – Z = 14 – 7 = 7n:
Ազոտը երկրորդ պարբերության հինգերորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ազոտը ոչ-մետաղ է: Ազոտից առաջանում է մի պարզ նյութ՝ ազոտի գազը, որի բանաձևը N2 է։ Ազոտը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ ամոնիակում և իր իոններում, նիտրատներում, ամինաթթուներում ևն։ Ազոտի էլեկտրոնային բանաձևը 2s²2p³ է։

Թթվածին․ նշանը` O, կարգաթիվը 8 է հետևաբար միջուկի լիցքը +8 է:
¹⁶₈₊O(8p⁺; )8e^–
N = A – Z = 16 – 8 = 8n:

Թթվածին երկրորդ պարբերության վեցերորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Թթվածինը ոչ-մետաղ է։ Թթվածնից առաջանում է մի քանի պարզ նյութ, օրինակ՝ թթվածնի գազը, որի բանաձևը O₂ է, Ոզոնը, որի բանաձևը O₃ է, և այլն։ Թթվածինը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ օքսիդներում, հիմքերում OH^– իոնով, նիտրատներում, սուլֆատներում, սուլֆիտներում, քլորատներում, քլորիտներում, կարբոնատներում, ֆոսֆատներում, և այլն։ Թթվածնի էլեկտրոնային բանաձևը 2s²2p⁴ է։

Քլոր․ նշանը` Cl, կարգաթիվը 17 է հետևաբար միջուկի լիցքը +17 է:
³⁵₁₇₊Cl(17p⁺; )17e^–
N = A – Z = 35 – 17 = 18n:

Քլորը երրորդ պարբերության յոթերորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Քլորը ոչ-մետաղ է։ Քլորից առաջանում է մի պարզ նյութ, քլորի գազը, որի բանաձև Cl2 է։ Քլորը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ քլորատներում, քլորիտներում, Աղաթթվում, որի բանաձևը HCl է և այլն։ Քլորի էլեկտրոնային բանաձևը 3s²3p⁵ է։

Ալյումին․ նշանը` Al, կարգաթիվը 13 է հետևաբար միջուկի լիցքը +13 է:
²⁷₁₃₊Al(13p⁺; )13e^–
N = A – Z = 27 – 13 = 14n:

Ալյումինը երրորդ պարբերության երրորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ալյումինը մետաղ է։ Ալյումինից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Ալյումինը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ ալյումինի օքսիդում, որի բանաձևը Al₂O₃ է, Ալյումին նատրիտում, որի բանաձևը Al(NO₃)₃ է, ալյումինի քլորիդում, որի բանաձևը AlCl₃ է, և այլն։ Ալյումինի էլեկտրոնային բանաձևը 3s²3p¹ է։

Նատրիում․ նշանը` Na, կարգաթիվը 11 է հետևաբար միջուկի լիցքը +11 է:
²³₁₁₊Na(11p⁺; )11e^–
N = A – Z = 23 – 11 = 12n:

Նատրիումը երրորդ պարբերության առաջին խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Նատրիումը մետաղ է։ Նատրիումից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Նատրիումը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Նատրիումի քլորիդում, որի բանաձևը NaCl է, Նատրիումի հիդրոքսիդում, որի բանաձևը NaOH է, Նատրիումի նիտրատում, որի բանաձևը NaNO₃ է, Նատրիումի սուլֆատ, որի բանաձևը Na₂SO₄ է, և այլն։ Նատրիումի էլեկտրոնային բանաձևը 3s¹ է։

Կալիում․ նշանը` K, կարգաթիվը 19 է հետևաբար միջուկի լիցքը +19 է:
³⁹₁₉₊K(19p⁺; )19e^–
N = A – Z = 39 – 19 = 20n:

Կալիումը չորրորդ պարբերության առաջին խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Կալիումը մետաղ է։ Կալիումից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Կալիումը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Կալիումի քլորիդ, որի բանաձևը KCl է, Կալիումի հիդրոքսիդ, որի բանաձևը KOH է, Կալիումի սուլֆատ, որի բանաձևը K₂SO₄ է, և այլն։ Կալիումի էլեկտրոնային բանաձևը 4s¹ է։

Կալցիում․ նշանը` Ca, կարգաթիվը 20 է հետևաբար միջուկի լիցքը +20 է:
⁴⁰₂₀₊Ca(20p⁺; )20e^–
N = A – Z = 40 – 20 = 20n:

Կալցիումը չորրորդ պարբերության երկրորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Կալցիումը մետաղ է։ Կալցիումից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Կալցիումը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ կալցիումի կարբոնատում, որի բանաձևը CaCO₃ է, Կալցիումի օքսիդ, որի բանաձևը CaO է, կալցիումի ֆոսֆատ, որի բանաձևը Ca₃(PO₄)₂ է, և այլն։ Կալցիումի էլեկտրոնային բանաձևը 4s² է։

Սիլիցիում․ նշանը` Si, կարգաթիվը 14 է հետևաբար միջուկի լիցքը +14 է:
²⁸₁₄₊Si(14p⁺; )14e^–
N = A – Z = 28 – 14 = 14n:

Սիլիցիումը երրորդ պարբերության չորրորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Սիլիցումը մետաղական է։ Սիլիցիումից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Սիլիցիումը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ սիլիցիումի օքսիդում, որի բանաձևը SiO₂ է, սիլիցիումի տետրաքլորիդում, որի բանաձևը SiCl₄ է, սիլիցիումի տետրաֆլուորիդում, որի բանաձևը SiF₄ է, և այլն։ Սիլիցիումի էլեկտրոնային բանաձևը 3s²3p² է։

Ֆոսֆոր․ նշանը` P, կարգաթիվը 15 է հետևաբար միջուկի լիցքը +15 է:
³¹₁₅₊P(15p⁺; )15e^–
N = A – Z = 31 – 15 = 16n:

Ֆոսֆորը երրորդ պարբերության հինգերորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ֆոսֆորը ոչ-մետաղ է։ Ֆոսֆորից առաջանում են պարզ նյութեր, օրինակ՝ սպիտակ ֆոսֆոր, որի բանաձևը P4 է, և այլն։ Ֆոսֆորը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Ֆոսֆորական թթվում, որի բանաձևը H₃PO₄ է, ֆոսֆորի պենտօքսիդում, որի բանաձևը P₄O₁₀ է, ադենոզինեռֆոսֆատ, որի բանաձևը C₁₀H₁₆N₅O₁₃P₃ է, և այլն։ Ֆոսֆորի էլեկտրոնային բանաձևը 3s²3p³

Ծծումբ․ նշանը` S, կարգաթիվը 16 է հետևաբար միջուկի լիցքը +16 է:
³²₁₆₊S(16p⁺; )16e^–
N = A – Z = 32 – 16 = 16n:

Ծծումբը երրորդ պարբերության վեցերորդ խմբի գլխավոր ենթախմբում է գտնվում: Ծծումբը ոչ-մետաղ է։ Ծծումբից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Ծծումբը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ սուլֆատներում, Ծծմբական թթվում, որի բանաձևը H₂SO₄ է, Երկաթի սուլֆիդում, որի բանաձևը FeS է, և այլն։ Ծծումբի էլեկտրոնային բանաձևը 3s²3p⁴ է։

Մանգան․ նշանը` Mn, կարգաթիվը 25 է հետևաբար միջուկի լիցքը +25 է:
⁵⁵₂₅₊Mn(25p⁺; )25e^–
N = A – Z = 55 – 25 = 30n:

Մանգանը չորրորդ պարբերության յոթերորդ խմբի երկրորդական ենթախմբում է գտնվում: Մանգանը մետաղ է։ Մանգանից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Մանգանը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ մանգանատներում, Մանգանի (II) ոքսիդ, որի բանաձևը MnO է, մանգանի կարբոնատ, որի բանաձևը MnCO₃ է, Մանգանի ացետատ, որի բանաձևը Mn(CH₃COO)₂ է, և այլն։ Մանգանի էլեկտրոնային բանաձևը 3d⁵4s² է։

Երկաթ․ նշանը` Fe, կարգաթիվը 26 է հետևաբար միջուկի լիցքը +26 է:
⁵⁶₂₆₊Fe(26p⁺; )26e^–
N = A – Z = 56 – 26 = 30n:

Երկաթը չորրորդ պարբերության ութերորդ խմբի երկրորդական ենթախմբում է գտնվում: Երկաթը մետաղ է։ Երկաթից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Երկաթը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ երկաթի (III) օքսիդ, որի բանաձևը Fe₂O₃ է, Երկաթի (II) նիտրատ, որի բանաձևը Fe(NO₃)₂ է, մագնետիտ, որի բանաձևը, Fe₃O₄ է, և այլն։ Երկաթի էլեկտրոնային բանաձևը 3d⁶4s² է։

Պղինձ․ նշանը` Cu, կարգաթիվը 29 է հետևաբար միջուկի լիցքը +29 է:
⁶⁴₂₉₊Cu(29p⁺; )29e^–
N = A – Z = 64 – 29 = 35n:

Պղինձը չորրորդ պարբերության առաջին խմբի երկրորդական ենթախմբում է գտնվում: Պղինձը մետաղ է։ Պղնձից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Պղինձը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ պղնձի նիտրատ, որի բանաձևը Cu(NO₃)₂ է, պղնձի (II) սուլֆիդ, որի բանաձևը CuS է, պղնձի ացետատ, որի բանաձևը Cu(CH₃COO)₂ է, և այլն։ Պղնձի էլեկտրոնային բանաձևը 3d¹⁰4s¹ է։

Արծաթ․ նշանը` Ag, կարգաթիվը 47 է հետևաբար միջուկի լիցքը +47 է:
¹⁰⁸₄₇₊Ag(47p⁺; )47e^–
N = A – Z = 108 – 47 = 61n:

Արծաթը հինգերորդ պարբերության առաջին խմբի երկրորդական ենթախմբում է գտնվում: Արծաթը մետաղ է։ Արծաթից պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Արծաթը առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ արծաթի օքսիդ, որի բանաձևը Ag₂O է, արծաթի ցիանիդ, որի բանաձևը AgCN է, արծաթի ֆոսֆատ, որի բանաձևը Ag₃PO₄ է, և այլն։ Արծաթի էլեկտրոնային բանաձևը 4d¹⁰5s¹ է։

Ոսկի․ նշանը` Au, կարգաթիվը 79 է հետևաբար միջուկի լիցքը +79 է:
¹⁹⁷₇₉₊Au(79p⁺; )79e^–
N = A – Z = 197 – 79 = 118n:

Ոսկին վեցերորդ պարբերության առաջին խմբի երկրորդական ենթախմբում է գտնվում: Ոսկին մետաղ է։ Ոսկուց պարզ նյութեր չեն առաջանում։ Ոսկին առկա է բազմաթիվ բարդ նյութերում, օրինակ՝ Ոսկու (I) քլորիդ, որի բանաձևը AuCl₃ է, Ոսկու (III) օքսիդ, որի բանաձևը Au₂O₃ է, Ոսկու (III) նիտրատ, որի բանաձևը Au(NO₃)₃ է, և այլն։ Ոսկու էլեկտրոնային բանաձևը 4f¹⁴5d¹⁰6s¹ է։

էկոհամակարգերը կախված են հատուկ օրգանիզմների կարողությունից անօրգական նյութերին դարձնելու ուտելիք այլ օրգանիզմների համար։ Երկրի վրա կյանքի մեծամասնությունը կախված է սննդային շղթայից, որը կախված է արևի լույսից, քանի որ բույսերը արևի լույսը օգտագործում են ֆոտոսինթեզի համար ուտելիք սարքելու նպատակով։ Սակայն այն բնակավայրերում, որտեղ արևի լույս չկա և հետևաբար՝ բույսեր չկան, օրգանիզմները փոխարենը օգտագործում են մի գործընթաց, որը կոչվում է քեմոսինթեզ։ Քեմոսինթեզը օգտագործում է քիմիական էներգիա, և միասին, ֆոտոսինթեզը և քեմոսինթեզը սննում են երկրի կյանքին։

Ֆոտոսինթեզը լինում է բույսերում և մի քանի բակտերիաներում, որտեղ բավարար արևի լույս կա։ Կարող է լինել ցամաքի վրա, ծանծաղ ջրի մեջ, անգամ նաև մաքուր սառույցի մեջ կամ տակ։ Ֆոտոսինթետիկ օրգանիզմները արևի էներգիան օգտագործում են ածխաթթու գազը և ջուրը դարձնելու շաքար և թթվածնի գազ։ Ֆոտոսինթեզի պարզեցրած քիմիական ռեակցիան հետևյալն է․ CO₂ + 6H₂O -> C₆H₁₂O₆ + 6O₂:

Քեմոսինթեզը տեղի է ունենում բակտերիաներում և այլ օրգանիզմերում, և օգտագործում է էներգիան, որը արձակվում է այն անօրգանական քիմիական ռեակցիաներում, որոնք օգտագործվում են ուտելիք սարքելու համար։ Քեմոսինթետիկ օրգանիզմները օգտագործում են այն էներգիան, որը արձակվում է շաքար սարքող քիմիական ռեակցիաներից, բայց տարբեր օրգանիզմները օգտագործում են տարբեր ուղիներ։ Օրինակի համար, Ջրաջերմային անցքերում, բակտերիաներ օքսիդացնում են ջրածնի սուլֆիդին, ավելացնում են ածխաթթու գազ և թթվածին, և առաջացնում են շաքար, ծծումբ, և ջուր։ Ռեակցիան հետևյալն է․ CO₂ + 4H₂S + O₂ -> CH₂0 + 4S + 3H₂O: Այլ բակտերիաներ ստեղծում են օրգանական նյութ, նվազեցնելով սուլֆիդը և օքսիդացնելով մեթանը։

Մեզ համար քիմոսինթետիկ օրգանիզմները դեռ լավ ծանոթ չեն, նրանք հայտնագործվել է օվկիանոսի հետախուզման ժամանակ, երբ մարդիկ առաջին անգամ դիտարկեցին անցքը խորը օվկիանոսի հատակին 1977 թվականին և էկոհամակարգ հայտնաբերեցին, անկախ նրանից, որ արևի լույս չկար։ Դրանից հետո, քեմոսինթետիկ բակտերիալ կենսաերկրացենոզը գտնվել են ցամաքի վրա հիդրոթերմալ հանքավայրերում, ծովի հատակի վրա ջրաջերմային անցքերի, սառը արտահոսքերի, կետի կմախքների և անգամ խորտակված նավերի մոտ։ Մարդիկ չէին մտածել նրանց փնտրել, բայդ այդ կենսաերկրացենոզները միշտ կային։

---

Հղումներ․

թարգմանած նյութ
Ջրաջերմային անցքի նկար